Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1971, Page 91

GEORGE J. HOUSER
HJÁTRÚ EÐA REYNSLUVIT
„Ef maður gefur fylfullri meri fjósmoð (volgt, segja sumir), þá
lætur hún fylinu. Þetta varast menn enn í dag,“ skrifaði séra Jónas
Jónasson (1934). Um þessa íslenzku trú hafa líka fjallað þeir Jón
Árnason (1862), Guðmundur Jónsson Hoffell (1946), og sænskur
dýralæknir, Paul Heurgren (1925). Virðast þeir allir hafa hafnað
því sem hlægilegri hjátrú. En fyrir mörgum árum sýndi Guðmundur
Magnússon (1913), að jarteikn, eignuð Guðmundi biskupi Arasyni,
hefði verið náttúrleg lækning á sullaveiki, og nýlega skýrði Jón Sig-
urðsson borgarlæknir (1970) á líkan hátt jarteikn, eignaða Jóni
biskupi Ögmundarsyni. Þess vegna fór ég að grufla út í, hvort í þessu
banni bændanna mætti líka vera falin skynsamleg skýring.
Að vísu var til á hinum Norðurlöndunum hjátrú og bönn við að
gefa einum hesti af fóðri annars. í sænskri galdrabók frá 18. öld
stendur: ,,Om man tager tuggan ur munnen pá en annan hást som
áter och gifwer sin egen, sá har den fátt den andras stárka“ (Salo-
moniska magiska konster, nr. 100). Hin sama hugmynd mun hafa
verið að baki hjátrú á Helsingjalandi, þar sem sagt var, að þreyttur
hestur fengi kraft sinn aftur, væri honum gefið stolið hey. Um þetta
er getið í handriti í skjalasafni fyrir mállýzkur og þjóðminjar í Upp-
sölum (ULMA 1963:1, 33. bls.).
í Noregi var til afbrigði af þessari hjátrú, byggt á sögnum um
nissen, búálfinn, sem menn ímynduðu sér að byggi í útihúsum bæja.
Honum kvað þykja vænt um hesta. Þegar einn eða fleiri hestar þrif-
ust vel, voru þeir haldnir vera eftirlætisdýr búálfsins, sem hann fóðr-
aði á laun á næturnar. Gæfi bóndinn eða vinnumaðurinn hesti af-
gangshey úr jötu annars hests, og ef það var hey, sem búálfurinn
hafði fært eftirlætisdýri sínu, var manninum hætt við reiði hans og
gat hann átt von á refsingu (Storaker 1871). En sagnir um búálfa
hafa ekki að neinu ráði borizt til Islands. Ennfremur herma íslenzk