Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1971, Page 102

102
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
verið ótæk, ef því sé ekki fullnægt. Það er að skýringin verði að vera
í samræmi við raunveruleikann, vera efnislega rétt, hæfa staðháttum
og ytri aðstæðum öllum.
Þessi aðferð við örnefnaskýringar, þ. e. að byggja bæði á mál-
fræðilegri og staðfræðilegri athugun, er ekki ný af nálinni. Hún er
í rauninni grundvölluð af Jöran Sahlgren, sem var prófessor í nor-
rænum örnefnafræðum í Uppsölum á árunum 1930-50. Sahlgren
lagði meiri áherzlu á það en nokkur annar, hve nauðsynlegt væri
fyrir örnefnafræðinginn að kynna sér hinn raunverulega bakgrunn
nafnanna, nafnberendurna sjálfa. Það má segja, að hann hafi flutt
fræðin frá skrifborðinu út í sjálfa náttúruna. Hann hefur líka gert
kröfu til, að skýrandi nafns verði að reyna að setja sig í spor nafn-
gefenda og sjá staðina frá sama sjónarhorni og þeir gerðu. Harry
Stáhl segir um þetta eitthvað á þessa leið: „Skýring, sem gerð er
af hugmyndaríki og er formlega séð hugsanleg, en gerð einungis með
aðstoð róta, t. d. í keltnesku eða sanskrít, er ekki mikils virði, ef
ekki er hægt að finna henni stoð í raunveruleikanum. Á hinn bóginn
má sú skýring, sem stenzt efnislega, hversu sennileg sem hún annars
kann að virðast, ekki fara í bág við þekkt hljóðlögmál og hljóðþró-
un.“ (bls. 13). 1 bók Harry Stáhls er lögð mikil áherzla á þessa hlið
rannsóknanna, að skýrandinn kynni sér sem nákvæmlegast stað-
hætti og styðji þá athugun með málfræðilegum rannsóknaraðferðum,
því að enn þann dag í dag blómstra nafnskýringar, sem ekki standast,
þó þessum aðferðum sé beitt.
Bengt Pamp nefnir í sinni bók nokkur þeirra efnislegu atriða, sem
skýrandinn verði að taka tillit til og fást við, þegar skýra skal nafn.
Hann telur þar fyrst staðfræðina, staðhættina sjálfa, ef skýrandinn
álítur nafn eða nafnlið hafa staðfræðilega merkingu. Rannsaka verði
örnefna- og mannanafnaforðann yfirleitt á því svæði, sem nafnið, er
skýra skal, kemur fyrir á. örnefnið gæti hafa flutzt af öðru svæði,
ef það er ekki algengt á umræddum slóðum. Ef skýrandi álítur
mannsnafn vera í örnefni, verður hann að ganga úr skugga um,
hvort það sé algengt í byggðinni eða hafi verið það. Það á einkum við
um yngri nöfnin. En sé um gömul örnefni að ræða, gegnir öðru máli,
því að mannsnafn getur þá hafa dáið út, áður en ritaðar heimildir
koma til sögu. Dýralíf og gróðurfar þarf að kanna á staðnum, ef fyrri
liður örnefnis er orð, sem merkir gróður eða dýr. Sama er að segja
um könnun á þjóðlífi og lifnaðarháttum fólks.
Pamp nefnir í þessu sambandi tvo kosti, sem örnefnafræðingur
hefur um að velja, þegar hann skýrir örnefni. Annar er formleg