Árbók Hins íslenzka fornleifafélags - 01.01.1971, Page 92

92
ÁRBÓK FORNLEIFAFÉLAGSINS
munnmæli, að ekki mætti gefa fylfullum merum kúamoð. Þannig
verður að telja líklegt, að íslenzku munnmælin séu ekki tengd norsk-
um sögnum eða sænskri hjátrú, heldur hafi þau upptök sín í reynslu
íslenzkra bænda.
Fósturlát hjá merum mun hafa verið algengt á Islandi á 18. öld.
Ólafur Stephánsson drap á það í grein sinni, „Um hesta“ (1788),
og kenndi hann það óheilnæmum hesthúsum. Þó að þekking Ólafs á
hestum væri ófullkomin, sýnist hann hér ekki hafa haft alveg á röngu
að standa. Hann gat þess ekki, að margskonar slys geta orsakað, að
meri kastar fyrir tímann, en eins og prófessor Vennerholm (1920)
benti á, geta ýmsar sóttkveikjur valdið hinu sama, m. a. strepto-
kokkar og paratyfus-sóttkveikjur. Myndi hvorar tveggja hafa verið
algengar í óheilnæmum hesthúsum.
Sjálfsagt eru bönn oftast einföld ímyndun eða afleiðing rökfræði-
villunnar post hoc ergo propter hoc. En í þessu tilfelli, jafnvel þótt
sanneðli þeirra væri ekki kunnugt, má vel hafa verið um að ræða at-
burðarás, er tengdi árangurinn við ástæðuna.
Dýralæknir, sem hefur verið við starf í mörg ár á íslandi, sagði
mér frá því, að samkvæmt reynslu sinni gæti fjósmoð auðveldlega
valdið kveisu í fylfullum merum, og yrði kveisan ströng, mundi hún
vera einhlít til þess að orsaka fósturlát.
Annars var lengi til í mörgum Evrópulöndum dularfullur sjúk-
dómur. Sem landfarsótt gekk hann yfir Frakkland níu sinnum á 17.
öld og sjö sinnum á 18. öld. Einkenni hans voru m. a. höfuðverkur,
uppköst, niðurgangur, krampi, stækkun augasteina, óstyrkur hjart-
sláttur ásamt sjónvillum. Stundum olli hann krampakenndum sam-
drætti liðanna, stundum drepi. Norskur læknir Ingjald Reichborn-
Kjennerud (1940 og 1942) benti á fleiri lýsingar á þessum kvilla í
gömlum íslenzkum heimildum, t. d. í Maríu sögu (655., 661., 678. bls.)
og í Heimskringlu: „hon var svá armsköpuð, at hon var kropnuð öll
saman, svá at báðir fætr lágu bjúgir við þjóin uppi“ (Christiania
1868, 657. bls.). Hann segir ennfremur, að P. A. Munch áliti Magnús
Haraldsson hafa dáið af völdum þessa sjúkdóms. Sturla Friðriksson
hefur líka rakið nákvæmlega sögu þessa sjúkdóms á íslandi í grein
sinni, „Hinn heilagi eldur“ (Náttúrufræðingurinn 1954, bls. 161 o.
áfr.).
Sjúkdómurinn, sem hefir verið nefndur lcorndrjólaeitrun eða korn-
drjólasýki (Friðriksson), orsakaðist af skemmdum rúgi, oftast notuð-
um til þess að baka brauð. I reyndinni stafar þessi skemmd rúgsins af
korndrjólasveppi, claviceps purpurea, sem sækir oftast á rúginn, en