Andvari - 01.01.1985, Blaðsíða 89

ANDVARI
JÓNAS JÓNSSON OC; MENNINGARSJÓÐUR
87
staðan skárri en „einvaldur byltingarandi." Framsókn og íhald væru hins
vegar „þær tvær súlur, sem halda uppi himni siðmenningarinnar."
Þegar íslenskir kommúnistar tóku að láta að sér kveða og stofnuðu
stjórnmálaflokk árið 1930, gekk Jónas Jónsson fram fyrir skjöldu oggerðist
atkvæðamestur þeirra, sem vildu kveða „þessa óþjóðlegu öfgastefnu“ niður
sem fyrst og með harðri hendi ef með þyrfti. Ljóst var, að kenningar kom-
múnismans fundu nokkurn hljómgrunn meðal æskufólks í skólum
landsins. Jónas, sem þá var kennslumálaráðherra, beitti sér fyrir því, að
bönnuð skyldi vist í framhaldsskólum þeim nemendum, sem héldu uppi
málflutningi fyrir kenningar kommúnismans. Átti hann hlut að því að
nokkrum þeirra var vísað úr skólum. Á öllum sviðum þjóðlífsins vildi hann
Iáta mæta kommúnistum með hörðu, áður en „pest einræðisins" næði að
sýkja íslenska menningu og íslenskt þjóðlíf. Stafaði að hans dómi hin mesta
hætta af áhrifum kommúnismans á sviðum uppeldismála, bókmennta og
lista.
Árið 1935 hóf göngu sína ársritið Rauðir pennar, undir ritstjórn Kristins
E. Andréssonar. Að riti þessu stóð „Félag byltingarsinnaðra rithöfunda“ og
voru þar auk Kristins framarlega í fylkingu Halldór Laxness, Þórbergur
Þórðarson og Jóhannes úr Kötlum. Árið 1937 ákváðu þessir menn og ýmsir
rithöfundar og menntamenn aðrir, að „stofna bókmenntafélag til viðreisn-
ar og eflingar alþýðumenntun íslendinga með skipulagðri útgáfu nytsamra
og listrænna bóka, og tryggja þær með því verði, sem ekki er of bátt fyrir
alþýðu.“
Bókmenntafélag þetta hlaut nafnið Mál og menning, og fékk strax í upp-
hafi blásandi byr. Það bauð félagsmönnum sex bækur á ári fyrir aðeins tíu
króna gjald, og voru það hin mestu kostakjör. Þegar árið 1938 voru félags-
menn orðnir um 4000 og yfir 5000 árið eftir. Veittist framkvæmdastjóran-
um, Kristni E. Andréssyni, auðvelt að laða til samstarfs marga þjóðkunna
rithöfunda og menntamenn, ekki aðeins þá sem aðhylltust róttækar stjórn-
málaskoðanir, heldur einnig aðra.
Þess varð snemma vart, að eindregnustu andstæðingum kommúnista
fannst nóg um uppgang Máls og menningar, ekki síst Jónasi Jónssyni. Mun
honum og hafa þótt nærri sér höggvið, þar sem hann í liði Máls og
menningar sá ekki einungis „byltingarsinnaða" rithöfunda, heldur ýmsa úr
röðum borgaralegra manna. Þar mátti greina flokksbróður Jónasar og sam-
starfsmann í Menntamálaráði, Pálma Hannesson, er þýddi afar vinsæla
Vatnajökulsbók fyrir Mál og menningu. Og síðast en ekki síst var í þessum
herbúðum að fínna fornvininn Sigurð Nordal, sem tók að sér að sjá um út-
gáfu á Andvökum, úrvali úr ljóðum Stephans G. Stephanssonar, og átti brátt
eftir að láta enn meira að sér kveða á þessum vettvangi.
Vorið 1938 ritaði Jónas Jónsson tvær greinar í Nýja dagblaðið um Menn-
ingarsjóð og Menntamálaráð. Rakti hann þar að nokkru sögu þessara