Andvari - 01.01.1985, Blaðsíða 63

ANDVARI
GUÐMUNDURG. HAGALÍN
61
þar hafa svo verið (Guðmundur var vel lesinn í erlendum samtímabók-
menntum). I annan stað er það áreiðanlega þessari skipulegu og iithugs-
uðu vinnuáætlun að þakka, að Guðmundur Hagalín ber af flestum, ef ekki
öllum íslenskum sagnaskáldum á 3. áratug 20. aldar. Flest þeirra mega nú
þykja ólesandi með öllu, vegna þess að í ritum þeirra yfirgnæfa klisjur í
persónusköpun og stíleinkennum, sem þá voru tíska, en eru nú steindauð-
ar. En aðferð Guðmundar var honum leið fram hjá þessum klisjum, því
hann setur persónur sínar í þær aðstæður sem hann þekkti best sjálfur frá
blautu barnsbeini, líf alþýðufólks vestur á fjörðum.
Á árunum 1921—39 sendi Guðmundur frá sér íjórar skáldsögur og sex
smásagnasöfn. Algengustu og minnisstæðustu persónur þessar sagna eru
alþýðufólk, ómenntað, einrænt og sérlundað — enda býr það við einangrun.
Oft er þessi einangrun landfræðileg, mannveran ein gegn hamslausum
náttúruöflum. En hitt er ekki síður algengt, að persóna sé sérvitringur sent
gengur fram af umhverfi sínu — eða þá að hún er lítilmagni, einangruð af
lítilsvirðingu samborgara sinna. Það er raunar sígilt viðfangsefni ís-
lenskra smásagna, allt frá frumherjunum um 1880—90. Gestur Pálsson
gerði þjóðfélagsádeilu í þessum farvegi, og fleiri skáld, en ekki held ég að
það verði sagt um Guðmund Hagalín. Því veldur ramminn sem sögunum
er settur; þetta eru einkum sálarlífsathuganir — innra líf einnar persónu við
tilteknar aðstæður, og kristallast í einu atviki eða atvikakeðju. Þar er naum-
ast rúm fyrir þjóðfélagsátök. Otð Guðmundar um mannlýsingaskáldskap,
sem vitnað var til, eru yfirlýsing um að hann vilji skapa eftirminnilegar, sér-
stæðar persónur, sem skýrist af aðstæðum sínum, raunverulegum aðstæð-
um íslensks alþýðrd'ólks framan af 20. öld. Mörgum hefur orðið starsýnt á
þessar lýsingar á alþýðufólki í heimabyggð höfundar, og túlkað þetta svo
að þarna væri á ferðinni sjálfsprottin, alþýðleg sagnaritun. Suntir hafa sagt
þetta Guðmundi til hróss, miklu fleiri til lasts. En þetta er grundvallar-
miskilningur. Sagnagerð Guðmundar sprettur ekki síður upp af lestri hans
á erlendum bókum en af vestfirskum sögnum eða lífsreynslu skáldsins og
athugunum í heimabyggð. Það er nóg að líta í þjóðsögusafn til að sjá mun-
inn á alþýðlegri frásagnarlist og sögum Guðmundar. En vissulega er það
einn helsti styrkur þeirra, að þær byggjast á nákvæmri athugun á yrkisefn-
inu — íslensku alþýðufólki — og innlifun í hug þess.
Meginatriði sagna Guðntundar Hagalíns eru sálfræðilegar athuganir á
viðbrögðum persóna við ntismunandi aðstæðum. Af því leiðir, að hann
hneigist oft til að láta reyna verulega á persónurnar, setja þær í óvenjulegar
og erfiðar aðstæður. Þetta hefur stundum verið kallað reyfarakennt, en
mér finnst fráleitt að kalla þessar sögur reyfara. Því í reyfurum skiptir hröð
og spennandi atburðarás mestu máli, en persónur eru yfirleitt mesta flat-
neskja. Þessu er öfugt farið í bestu sögum Guðmundar eins og áður segir;
persónurnar erti meginatriðið, og rækt lögð við lýsingu aðstæðna þeirra,