Andvari - 01.01.1985, Blaðsíða 73

ANDVARI
GUÐMUNDUR G. HAGALÍN
71
mundi Hagalín (eða bara einhverjum) inn í þetta hlutverk mótvægis við
Halldór. Það er gert undir yfírskini lotningar, en er auðvitað hinn mesti ó-
greiði við Guðmund, og til þess eins fallið að dylja fyrir almenningi raun-
verulega kosti hans, eins og ef þrístökkvara væri hrósað fyrir hástökk. En
þessi saga sýnir, að þegar fyrir stríð voru verk Guðmundar að hverfa í póli-
tísku moldviðri.
Gróður og sandfok var svar Guðmundar við ádeilu kommúnista. Þetta er
rúmlega 200 bls. bók í litlu broti. Hún birtist 1944 (enda þótt á titilsíðu
standi: 1943, því bókin hafði þá legið meira en ár hjá útgefanda, sagði Guð-
mundur mér tæpum fjörutíu árum síðar.26) En bókin hefst á grein sem
birst hafði í Lesbók Mbl. 1940. í bókinni gerir Guðmundur upp reikningana
við kommúnista, bæði á sviði stjórnmála og bókmennta. Hvað fyrrtalda
atriðið varðar, þá hefur mér sýnst það vera í megindráttum samantekt á
ýmsu sem birst haíði í Alþýðublaðinu undanfarin ár, einkum um ógnar-
stjórnina í Sovétríkjunum, 1936—8.
Bókmenntaþátturinn virðist mér miklu merkilegri. Guðmundur sýnir
fram á alvarlega mótsögn í málflutningi bókmenntahreyfíngar sósíalreal-
ista. Það á hann þeim mun hægara með, sem hann gengur að verulegu leyti
út frá sömu forsendum og þeir: Til þess að maður geti skáldað um efni,
verður hann að þekkja það mjög náið, ekki aðeins vitrænum skilningi og
þekkingu. heldur vera innlifaður því. Menn Rauðra penna gerðu síðan
vel grein fyrir því, einkum Kristinn E. Andrésson18, hvernig yrkisefnin
mótast í meðförum almennings, áður en skáldin taka þau fyrir. Skáldin fást
því ekki við hráa atburði, heldur við yrkisefni sem eru þrungin hugmynd-
um - ríkjandi hugmyndum samfélagsins. En samkvæmt kenningum marx-
ista eru það borgaralegar hugmyndir í auðvaldsþjóðfélagi, þ. e. hugmyndir
sem réttlæta ríkjandi skipulag. Marxistar kenna enn, að til að sigrast á þess-
um hugmyndaheimi þurfí alþýðan almennt að heyja sigursæla byltingar-
baráttu. En stalínistar ætlast til leiðsagnar af skáldum, þ. e. að einstaklingur,
skáldið, taki heljarstökk út úr umhverfi sínu og mótifjöldann. Þessa mótsögn
afhjúpaði Trotskí þegar árið 1924 í riti sínu, Bókmenntir og bylting, og Guð-
mundur Hagalín er mjög á sömu bylgjulengd og Trotskí og aðrir marxist-
ar, t. d. Marx sjálfur, andstætt stalínistum.19 Hugsanlegt er að Guðmundur
hafí þekkt þetta rit Trotskís beint eða óbeint, í gegnum tímaritsgrein. Ég
veit það ekki, enda bendir ekkert til þess beinlínis. Röksemdafærsla Guð-
mundar rís einfaldlega af grundvallarviðhorfum hans í skáldskap, raunsæ-
isstefnu, svo sem hér hefur verið reynt að lýsa. Guðmundi tekst einkar vel
að lýsa þeim ógöngum sem skáld geta lent í með því að fylgja leiðsögn ann-
arra, út af sínu eðlilega sviði. Þetta mikla gildi bókarinnar rýrnar ekkert
þótt við reynum að átta okkur á takmörkunum hennar. Það var t. d. áreið-
anlega rangt að yfírfæra það á Ólaf Jóhann Sigurðsson sem réttilega varð