Andvari - 01.01.1985, Blaðsíða 29

ANDVARI
SIGURÐUR ÞÓRARINSSON
27
í Pjórsárdal 1896, segir í F'ortidsminder og Nutidshjem að „en Kirkegaard
forraades ved de hvide Menneskeknogler, som ligger spredt paa den
sorte Aske. Blæsten har afdækket alt dette.“2i Og Jón Ófeigsson segir
frá því í Arbók Ferðafélags Islands 1928 (bls. 22) að á Skeljastöðum hafi
fyrir nokkrum árum fundizt tvær höfuðkúpur og hafi a. m. k. önnur
þeirra verið tekin burt.
Heklugosið 1947—48 varð Sigurði og fleiri íslenzkum jarðfræðingum
nrjög lærdómsríkt. Enda þótt upphafshrina þess væri alláköf, myndað-
ist ekki mikil ljós gjóska, og hún var heldur ekki eins kísilrík og ljósu
Heklulögin - fyrsta gjóska Heklu 1947 hafði um 62% kísilsýru, en ljósi
vikurinn í Þjórsárdal 67%. Nú varð ljóst að hin stóru, ljósu gjóskulög
marka upphaf goshrinu í Heklu, en síðari gos í hverri hrinu ná aldrei
slíkri stærð eða súrleika. Ennfremur kom í ljós, að meginhluti gjósk-
unnar sem verður til í Heklugosi myndast á skömmum tíma í upphafi
gossins. Stendur gjóskuhrina þessi yfírleitt svo stutt, að ntegnið af
gjóskunni berst til einnar áttar og myndar tiltölulega mjóan öskugeira
í nánd eldfjallsins, þótt vindátt breytist skjótt hér á landi. Þessi fyrsti
hluti gjóskunnar er tiltölulega súr og mun ljósari en hin fíngerða aska
er dreifist síðar í gosinu til ýmissa átta. Þess vegna verður að mæla snið
allþétt allt í kringum fjallið til þess að geta með öryggi tengt gjóskulög
í nágrenni Heklu réttu gosi. Með þennan skilning að leiðarljósi hóf
Sigurður mælingar öskulaga umhverfis Heklu árið 1947, og reyndist
það margra sumra íhlaupavinna. Kom í ljós, að dökkt lag, sem Sigurð-
ur hafði merkt H 1693 í hinni upphaflegu Þjórsárdalsrannsókn sinni,
var í rauninni H 1300, og hafði meginlagið lent austan við Stöng. Og
í ljósi þess, hve sérstætt að stærð og efnasamsetningu ljósa lagið í Þjórs-
árdal og á Norðurlandi er, hlaut það að tengjast þeim stað í annálum
þar sem segir stuttlega fyrir árið 1104: „Elds uppkoma hin fyrsta í
Heklufelli.“24 Féll Sigurður opinberlega frá ártalinu 1300 í grein í Þjóð-
viljanum, „Sitt af hverju um sumarrannsóknir“.2:’
En hvað þá með beinin á Skeljastöðum, sem bentu til miðrar 11.
aldar? í útvarpserindi 1964, sem prentað er í Árbók Hins íslenzka forn-
leifafélags 1967, segir Sigurður frá endanlegri lausn þessarar gátu: Nær
30 beinagrindur höfðu verið teknar úr Skeljastaðakirkjugarði sumarið
1935 og fluttar til Þýzkalands.
Söguna hafði Sigurður eftir Kjartani Péturssyni, slökkviliðsmanni í
Reykjavík, sem verið hafði nteð í för þegar beinin voru tekin í Þjórs-
árdal. En forsprakkinn var Eiður Kvaran, sem stundað hafði mann-
fræðirannsóknir í Greifswald í Þýzkalandi veturinn áður, og þýzkur
kollega hana Wolf Rottkay. Hugðist Eiður nota beinin til mælinga á