Hugur - 01.01.2002, Side 61

,Sálin í Hrafnkötlu“
Hugur
ir efahyggjunnar fyrir eina af annarri, fyrst hughyggju, þá róttæka af-
stæðishyggju og loks almenna efahyggju. Ég reyni að sýna fram á að
engin þeirra standist gagnrýni og jafnframt veg ég að almennri efa-
hyggju um málskilning. Svo leitast ég við að svara þeirri spurningu
hvers vegna efahyggja sé svona vinsæl og rökstyð um leið fjöl- og fall-
veltishyggju um túlkanir. Að lokum reyni ég að „illústrera“ og efla rök
mín með hlutstæðu dæmi um túlkun.
Hughyggja
Hyggjum nú að hughyggju. Breski gagnrýnandinn Walter Pater er skóla-
dæmi um hughyggjumann (súbjektífista). Hann taldi að túlkandinn ætti
að láta gamminn geysa og skrásetja þau hugtengsl sem verkið vekur.
Astæðan er sú að túlkun getur ekki verið annað en súbjektíf, tómt mál
er að tala um hlutlægan skilning á bókmenntaverki, segir Pater.8 Þetta
þótti Oscari Wilde góð latína, mér síður. Eða hvaða tryggingu höfum við
fyrir því að túlkandi skrái niður hughrif af verkinu en ekki öllum mögu-
legum fyrirbærum öðrum? Túlkandi kann að telja sig skrásetja hughrif-
in af verkinu en í reynd er orsakavaldurinn ekki textinn heldur ástar-
brall umliðinnar nætur. Ef við getum ekki dregið markalínur milli áhrifa
sem við verðum fyrir af verkinu annars vegar, öðrum fyrirbærum hins
vegar, getur túlkun verið allt og ekkert og þá missir hugtakið „túlkun“
inntak sitt. Það hljóta að vera einhver mörk, gjarnan óskýr, milli verka
og veraldar.
Nú kunna einhverjir að segja að bókmenntatúlkun standi ekki undir
nafni nema hún sé tilfinningaleg og draga þá ályktun að þess vegna séu
túlkanir algerlega huglægar. „Eru tilfinningar ekki persónubundnar og
handan allrar skynsemi, handan allrar hlutlægni?“, spyr þetta fólk. Því
fer fjarri. Sú gerð tilfinninga sem kallast „geðshræring“ (e. emotion) er
röklega bundin þekkingu. Við getum ekki talist reið nema að vera reið
einhverjum eða einhverju af einhverjum ástæðum, góðum eða slæmum.
Ég er kannski reiður Nonna af því ég tel mig vita að hann hafi stolið
bílnum mínum. Ef ég uppgötva að svo er ekki þá get ég ekki haldið áfram
að vera reiður honum nema að hafa aðra ástæðu fyrir reiðinni.9 Segist
ég vera reiður en ekki reiður einum eða neinu og bæti við að reiði mín sé
algerlega rakalaus má velta því fyrir sér hvort ég skilji orðið „reiður“ og
8 Walter Pater : Selected Writings of Walter Pater (útg. Harold Bloom) (New York:
New American Library, 1974) bls. 17-21. Pater hefur löngum verið flokkaður
með „impressjónískum“ gagnrýnendum, samanber „impression" = „hughrif1.
9 Robert C. Solomon: The Passions ( New York: Garden City, 1976) bls. 132.
59