Uppeldi og menntun - 01.01.2005, Blaðsíða 73

greindir af ráðandi vestrænum orðræðum sem öðruvísi og í umfjöllun um þá lögð
áhersla á þætti sem þóttu framandi. Í ljósi rannsóknarinnar var sérstök áhersla lögð
á tilvísun í hópa eða landsvæði sem sögulega hefur verið vísað til sem framandi á
Vesturlöndum, til dæmis Asíu og frumbyggja Ameríku og Ástralíu. Notkun mín á
hugtakinu framandleiki er undir áhrifum frá hugtaki E. Saids (1978) orientalismi, sem
hann notaði til að vísa til þess að umfjöllun Vesturlandabúa um Austrið endurspeglar
ímynd Austursins sem andstöðu Vestursins og sem fullt af fyrirframgefnum eigin-
leikum. Umfjöllun Saids um orientalisma dró þannig athygli að því hvernig ákveðin
sögulega skilgreind rými hafa verið skilgreind sem andstæður við Vestrið. Staðsetn-
ingu ímynda Afríku í samanburði við ímyndir annarra hópa sem hafa verið skil-
greindir sem framandi á einhvern hátt tel ég mikilvæga til að skilja slíkar ímyndir
betur, meðal annars til að auka skilning á hugtakinu „kynþáttur,“ sem snýr augljós-
lega ekki eingöngu að fólki frá Afríku.
Umfjöllunin hefst á grófu yfirliti kenninga sem hafðar voru að leiðarljósi við lestur
og greiningu textanna. Þar bendi ég meðal annars á afmörkun ákveðinna hópa sem
framandi og hvernig ákveðnum staðalmyndum hefur að einhverju leyti verið við-
haldið í gegnum ýmiss konar ímyndir. Því næst er fjallað um nýjustu aðalnámskrána
og áherslur hennar hvað varðar námsbækur, en hún gefur meðal annars upplýsingar
um lagalegt og stofnanalegt samhengi bókanna í samtímanum. Undirstrika má að
námskráin sem hér er til umfjöllunar var ekki til staðar þegar flestar bækurnar voru
útgefnar. Eldri bækurnar féllu undir markmið annarrar aðalnámskrár og eru þannig
augljóslega samdar undir öðrum formerkjum. Ég tel þó stutta umfjöllun um mark-
mið samtíma aðalnámskrár gagnlega því hún hjálpar okkur að skoða eldri og nýrri
bækur út frá markmiðum menntamála í dag. Slíkt er mikilvægt sérstaklega þegar
haft er í huga að eldri námsbækur geta verið notaðar samhliða nýrri bókum. Ég sný
mér svo að framkvæmd og aðferðafræði rannsóknarinnar og mun þá leggja áherslu
á ýmis aðferðafræðileg vandamál sem komu upp í rannsókninni. Að lokum mun ég
ræða nokkrar niðurstöður sem komu fram við tölfræðilega úrvinnslu gagnanna.
KENNINGARLEGUR BAKGRUNNUR
Orðræður og minni
Námsbækur eru augljóslega einungis ein framsetning ímynda eða orðræðna og fela í
sér – rétt eins og listaverk, textar eða ljósmyndir – ákveðið kerfi tákna sem öðlast
merkingu í sögulegu og félagslegu samhengi. Notkun franska heimspekingsins
Michel Foucault á hugtakinu orðræður (discourse) dró athygli að mikilvægi þess að
skoða ímyndir í tengslum við margþættar stofnanir samfélagsins, þátt orðræðna í
sköpun ákveðinna sjálfsvera (subjectivities) og tengingu þeirra við athafnir einstak-
linga. Ímyndir fela í sér ákveðna endurspeglun á samfélagsgerð en birta á sama tíma
andóf og/eða endursköpun hennar. Fræðimenn hafa lengi bent á mikilvægi ímynda
í að skapa og viðhalda ákveðnum staðalmyndum, t.d. hvað varðar hlutverk og eðli
kynjanna (Bordo, 1993), og kynþætti sem líffræðileg fyrirbæri (Miller, 1985;
Mudimbe, 1988). Hugtakið félagslegt minni (social memory) getur verið gagnlegt til að
K R I S T Í N L O F T S D Ó T T I R
73