Andvari - 01.01.2011, Side 56

54
SVERRIR JAKOBSSON
ANDVARI
lærdóms iðkanir heldur úr höndum enni andligu stétt, einkum sagnafræði, eptir því
sem lærdómurinn varð villumeiri og prestar fóru að draga sinn taum og skilja sig
úr þjóðfélaginu, og héldu nú um hríð enir yppurstu leikmenn upp sagnafræðinni.
Andligum lærdómi presta fór og mjög aptur um þetta skeið, og olli því styrjöld sú sem
þá var og stjórnleysi biskupanna, sem báðir voru útlendir og áttu ekki um annað að
hugsa enn að blása að eldi tvídrægninnar fyrir Hákon konúng.28
Skólasaga íslendinga verður þannig líka saga þjóðfrelsis og þjóðaranda.
Jón tekur fram að Jón biskup Halldórsson í Skálholti (1322-1339) „var að
minnsta kosti lærður sjálfur, og hafði verið á háskólum í París og Bónónía, en
óviðfeldinn þótti lærdómur hans og litlar áhrifur virðist hann að hafa gjört á
Islandi“.29 Eftir daga Jóns heldur svo afturförin áfram,
[ujtlendir biskupar tóku við einn af öðrum, og fóru einsog logi yfir akur, bæði í
andligum efnum og veraldligum, enda var mörgum þeirra mest undir því komið að
heita biskupar til einhvers stóls, hvað sem skylduverkunum leið. Plágan hin mikla, sem
eyddi nær því allri þeirri manndáð sem eptir var í landinu, og ófrelsi á allar síður, og
kúgunar ástand landsmanna undir tveim harðstjórum, sem hvorigur sparaði þá kúgun
sem hann gat við komið, konúngshirðstjóra og biskupi, og þótti gott þegar hvorutveggi
settist á afla sinn í landinu sjálfu, en hitt var ekki ótíðara, að þeir fluttu hann í burtu
sem þeir gátu.30
Á hinn bóginn vill Jón reikna það til menntunar „að landsmenn skildu þá
almennt þýzku og ensku, fyrir því að verzlunin var frjáls, og fjöldi mikill
þessara þjóða kom til landsins, hversu sem heimska stjórnarinnar og lands-
manna bekktist við þá, sjálfum sér og landinu til skaða“.31
Jón rekur sögu skólahalds eftir siðaskiptin mun rækilegar, en er ekki nærri
því eins gagnrýninn á lútersku biskupana og þá kaþólsku. Hann kemst að
lokum að þeirri niðurstöðu að
[e]nginn hefir mátt sanna það fremur enn skólarnir á fslandi, að auðurinn er afl þeirra
hluta sem gjöra skal. Metníngurinn um, hverr ætti að standa skólakostnaðinn, hefir leidt
af sér, að skólarnir hafa alltaf orðið á hakanum, og aldrei getað komizt á rétt góðan fót.
Stjórnin hefir látið búa til mörg frumvörp og tilskipanir, en þegar til framkvæmdarinnar
hefir komið hefir hún enganveginn verið ríf í útlátum. Biskupunum voru skólarnir
þúngir ómagar, og þjóðin hugsaði ekki um hvort þeir væri til eða ekki32
í kjölfarið gagnrýnir Jón hvernig tekjum af sölu jarða biskupsstólanna var
varið og er þá mál hans farið að snúast um viðfangsefni samtímans. í lokin
dregur hann þó saman niðurstöðu sína varðandi skólasögu íslendinga:
Það er óþarfi að taka upp fyrir lesendum allar hugleiðíngar þær, sem saga skóla vors má
vekja hjá hverjum þeim sem um hana vill hugsa; eg vil að eins taka fram nokkrar, sem
eg vildi menn hefði sér hugfastar: