Tímarit Þjóðræknisfélags Íslendinga - 01.01.1945, Side 51

KRISTMANN GUÐMUNDSSON
29
þetta er ekki það eina, sem höfundur
sæk-ir vitandi vits í samtíð sína. Hann
hefir sjálfur sagt, að í þessari bók sé
meiri sjálfsævisaga en í flestum öðr-
um bókum sínum. Hann er sjálfur
þrakverski geitahirðirinn Kalkas-
Amyntas, sem brýst í því að komast
burt úr sínu frumstæða föðurlandi
til þess að drekka af viskubrunnum
hámenningarinnar í Krít. Hann fer
á brott með víkingum, vinnur gull og
græna skóga og síðast vinnur hann,
karlssonurinn, hönd sjálfrar kóngs-
dótturinnar í Krít, eins og sveinarnir
í íslensku ævintýrunum. En Krist-
manni hefir ekki nægt að segja hér
þessa þróunarsögu sjálfs sín, sögu,
sem hann hafði áður fitjað upp á í
Hvítum nóttum. Hann hefir líka vilj-
að gæða verk sitt sálfræðislegri dýpt
°g heimspekilegum fjarvíddum. —
Þannig klæðir hann hér heimspekina
um holdið gegn andanum í hina fögru
táknrænu goðsögu um gyðjuna og
uxann. Eilíft stríð og eilíft aðdáttar-
aU ríkir meðal þessara frumafla til-
verunnar. En þótt þau séu eldri en
alt gamalt, þá lítur hann þau oft frá
hinu nýstárlega sjónarmiði sálrýn-
mnar (psychoanalysis), og lýsir per-
sónunum — einkum Amyntas — á
taknmáli hennar í draumum og ein-
tölum sálarinnar.
Að öllu samanlögðu er bókin hin
merkasta í sögu Kristmanns, vegna
þess hve mikið hann hefir ætlað að
gera með henni. Ekki verður annað
Sagt en að þessi tilraun hafi tekist
míög sæmilega. Tíminn verður að
skera úr því, hvort hinar einfaldari
hetjusögur hans, eins og t. d. Morgun
Hfsins, eða sálfræðilegu þættirnir,
eins og t. d. Bjartar nætur, verða
langlífari en þetta djúpsæa og marg-
brotna heimspekilega verk.
Þessi lýsing á Gyðjunni og uxan-
um var að mestu skrifuð áður en eg
las greinargerð Kristmanns sjálfs um
verkið,2) þykir mér vænt um að sjá,
að eg hef í flestum aðalatriðum séð
rétt hvað fyrir skáldinu vakti. Hins-
vegar gefur greinin miklu meira en
hér er sagt af sögu sögunnar, frá því
Kristmann, strákurinn, heyrði getið
um “kónginn í Krít” og hans einstaka
matarhæfi, þar til hann gaf sig á vald
söguefninu og setti það loks á bók.
Greinin gefur ómissandi vitneskju
um vinnubrögð Kristmanns og við-
horf hans við verkum sínum. Hún
sýnir líka inn í smiðju hins auðuga
ímyndunarafls hans og lýsir vel frá-
sagnargleði hans og vellíðan við vinn-
una.
Þess er og rétt að geta post festum,
að sagan hefir hlotið einróma lof á
Norðurlöndum og í Evrópu. Ritdóm-
urum hættir við að hafa sama sið og
fornskáldin að lofa þá þann mest er
þeir eru staddir hjá. En það virðist
alment álit ritdómara á Norðurlönd-
um að Gyðjan og uxinn sé dýpsta og
merkasta verk Kristmanns, og má það
vel rétt vera. Af öðrum verkum, sem
sérstakt orð hefir farið af á Norður-
löndum er að nefna Den förste vaar
og Helgafell.
Nátttröllið glottir (1943) er síð-
asta ættarsaga Kristmanns. Hún seg-
ir frá manni, sem hverfur aftur til átt-
haga sinna eftir langa vist í útlönd-
um. Hann fer huldu höfði, kemur sér
í vist sem f jármaður á heimili bróður
síns, sveitarhöfðingjans, sem ekki
2) “Saga um sögu” í Helgaíelli júní
1943, bls. 195—207.