Læknablaðið : fylgirit - 01.12.1983, Síða 28

26
Jón G. Stefánsson
ÞÁTTTAKA GEÐSJÚKRA í ATVINNULÍFINU
Hér á eftir veröur gerð stuttlega grein fyrir erfið-
leikum geðsjúkra við stundun atvinnu, hvaða mat
er hægt að leggja á atvinnustundun og hvernig
einstaklingsbundnir fjölskyldu- og félagslegir
þættir hafa áhrif á þátttöku geðsjúkra í atvinnu-
lífinu.
Geðástand sjúklings er oftast ráðandi þáttur í
ákvörðun um innlögn á geðdeild en félagslegir
þættir vega þar einnig þungt (1, 2). Vandamál
sjúklings eru oftast ekki einstök heldur mörg og
samtvinnuð. Geðástand, fjölskyldulíf og sam-
félagsaðlögun fléttast þar saman og töluverður
hluti þeirra sem dvelja á geðdeildum eru þar fyrst
og fremst af félagslegum ástæðum (3, 4, 5). Ein-
staklingurinn, fjölskyldan og samfélagið eru svo
tengd og háð hvert öðru að í samspili þeirra
ákvarðast hver er andlega heill eða sjúkur. f þessu
samspili skiptir m.a. máli hvort viðkomandi hefur
atvinnu eða tekjur og hvern hlut hann leggur með
sér til fjölskyldu og samfélags.
Geðræn einkenni eru samkvæmt venju sá þáttur
sem geðlæknar hafa beint meðferð sinni sérstak-
lega að og aðrir þættir hafa stundum setið nokkuð
á hakanum (6,7). ífyðing félagslegrar aðlögunar
hefur þó lengi verið augljós og einnig hve mikils-
vert fyrir sjúkling og fjölskyldu hans og samfélagið
allt er að hann geti unnið. örorka er töluverð
meðal geðsjúkra, bæði núverandi og fyrrverandi.
Jafnvel helmingur allra þeirra sjúklinga er leggst
inn á geðdeildir og er á vinnufærum aldri hefur
sögu um slakari þátttöku í atvinnulífinu en gengur
og gerist (8, 9, 10). Einnig hefur komið í ljós við
síðari athugun á högum útskrifaðra sjúklinga að
heildartekjur þeirra eru lægri, heildarvinnutími
þeirra styttri, atvinnustaða lakari og tímakaup
lægra en viðmiðunarhóps (10, 11, 12). Haldið
hefur verið fram að í Bandaríkjum N-Ameríku
tapist a.m.k. 17 billjónir dollara árlega vegna tap-
aðra vinnustunda af völdum geðsjúkdóma (13).
Það er því fullljóst að þessi þáttur í vandamálum
geðsjúkra skiptir máli og að gefa verður honum
góðan gaum, bæði þegar gerðar eru áætlanir um
meðferð einstakra sjúklinga og áætlanir um upp-
byggingu geðheilbrigðiskerfisins.
HVAÐA MÆLIKVARÐA Á AÐ LEGGJA Á
STUNDUN ATVINNU?
Þegar mat er lagt á stundun atvinnu á almennum
vinnumarkaði er oftast notaður sem mælikvarði
hve lengi viðkomandi hefur unnið á því tímabili
sem um er að ræða. Vinnutíma má setja fram sem
hundraðshluta af heildartímabilinu að fráteknum
tíma á spítala. I fyrra tilvikinu er enginn munur
gerður á atvinnuleysi meðan sjúklingur er utan
spítala og atvinnuleysi meðan á innlögn stendur. í
síðara tilvikinu er enginn munur gerður á því að
vinna hálft tímabilið og vera á spítala hinn hlutann
og vinna allt tímabilið og er hvort tveggja augljós-
lega galli. Vanmáttur til að stunda vinnu er þáttur í
þeirri fléttu atriða sem leiðir til spítalainnlagnar. Sá
tími sem viðkomandi er atvinnulaus meðan á
sjúkrahússvist stendur er því a.m.k. að hluta orsak-
aður af skertri vinnugetu. Að taka spítalatímann
ekki með í reikninginn gerir því of lítið úr skertri
vinnugetu. Það, að taka spítalatímann alveg með í
dæmið þegar gerður er upp sá tími sem sjúklingur-
inn hefur ekki unnið, gerir hins vegar meira úr
slakri vinnuhæfni hans en efni standa til þar sem
spítalavistunina má að sjálfsögðu rekja til margra
annarra þátta en skertrar vinnugetu. Best væri lík-
lega að nota báðar þessar aðferðir saman. Þetta
vandamál er auðvitað ekki til staðar þegar ekki er
um spítalainnlögn að ræða á því tímabili sem notað
er til matsins.
Torveldara er að nota við mat á stundun vinnu á
almennum vinnumarkaði stöðu, tekjur, vinnu-
gæði, ástundun og tíðni þess að skipta um vinnu.
Vegna þess munar sem er á hinum ýmsu atvinnu-
greinum og tekjum þyrfti að finna einstaklings-
bundinn viðmiðunargrunn fyrir viðkomandi sjúkl-
ing svo hægt væri að gera sér grein fyrir breytingu.
Vinnugæði er mjög erfitt að meta með áreiðan-
leika og mat ástundunar þarf einnig að byggja á
einstaklingsbundnum viðmiðunargrunni. Tíð
skipti um vinnu hafa verið tengd tilfinningalegu
ójafnvægi (14) en þurfa þó alls ekki að vera það,
heldur geta borið vott um einstakling sem er að
reyna fyrir sér og leita sér að betri stöðu sem er
meira við hans hæfi (15). Á vernduðum vinnu-