Læknablaðið : fylgirit - 01.12.1983, Side 33

31
Gísli Á. Þorsteinsson
UM AUKAVERKANIR GEÐLYFJA
Saga nútíma geðlyfja er stutt. Hún hefst ekki að
ráði fyrr en með tilkomu Largactils (chlorprom-
azins) árið 1952 (1). í kjölfar Largactils komu
síðan fram á næstu árum fjölmörg fentiazinafleiði
með sérhæfðari lækningamætti og minni auka-
verkunum. Nokkru síðar komu á markaðinn lyf
náskyld fentiazinum, svonefnd thioxantenafleiði,
eins og Chlorprotixen (2) og Chlopentixol og fjar-
skyldari efni eins og Haloperidol (3), sem er
butyrofenonafleiði, og löngu síðar enn fjarskyldari
lyf eins og difenylbutylpiperidinafleiðin. Af hinum
síðast nefndu er þó aðeins eitt lyf skráð hér á landi,
Orap (Pimozid) (4). Öll hafa þessi lyf svipaða
verkun og áþekkar aukaverkanir, þótt verulegur
munur sé á einstökum efnum. öll flokkast þau
undir samheitið neuroleptica, sem hafa ákveðin
sértæk læknandi áhrif á meiriháttar geðtruflanir
(psychoses), og hefur tilkoma þessara lyfja óneit-
anlega markað tímamót í sögu geðlæknisfræð-
innar.
Árið 1957 var hið fyrsta þriggja hringa
(tricycliska) geðdeyfðarlyf Tofranil (Imipramin)
(5) tekið í notkun og þar með var fundin árang-
ursrík lyfjameðferð við þunglyndissjúkdómum,
sem þrengt hefur ábendingasvið raflækninga meira
og meira. Með tilkomu nútíma geðlyfja gjör-
breyttist andrúmsloft og vinnuaðstaða á geð-
sjúkrahúsum víðast hvar og svokallaðar „órólegar
deildir" hurfu að mestu úr sögunni. Líðan sjúkl-
inga breyttist yfirleitt mjög til batnaðar, og lyfja
meðferðin gerði það kleift að beita einnig öðrum
lækningaaðferðum samtímis, sem að öðrum kosti
hefði ekki komið til greina. Hægt var að opna
margar sjúkradeildir, sem áður höfðu verið lok-
aðar og auka frjálsræði sjúklinga á flestum sviðum.
Einnig voru sjúkradeildimar gerðar heimilislegri
og vistlegri.
Fljótlega kom þó í ljós, að bæði neuroleptica og
geðdeyfðarlyfin höfðu afar fjölþættar aukaverk-
anir, sem gátu stundum orðið svo bagalegar að
rjúfa þurfti meðferð eða draga úr skömmtum niður
fyrir æskilegt lágmark. Stundum gátu hjáverkanir
frá miðtaugakerfi orðið þungar í skauti og þá einna
helst parkinsonseinkenni, titringur einkum á
höndum og fótum, stirðleiki í kroppnum og
minnkuð hreyfigeta (akinesis). Einnig komu fyrir
köst með bráðum krampasamdráttum í vöðvum,
einkum í háls-, andlits-, tungu- og augnvöðvum
(dystoniae acutae), sem voru og eru mjög óþægileg
og ógnvekjandi fyrir sjúkling. Þessir krampasam-
drættir lagast þó yfirleitt alveg á stuttum tíma og
skilja ekki eftir sig varanlegt mein. Ofangreindar
aukaverkanir frá miðtaugakerfi eru bundnar við
neuroleptica, einkum þau, sem gefin eru í lágum
skömmtum, svokölluð lágskammtaneuroleptica. f
seinni tíð hefur athygli manna beinst ennþá meira
að annarri tegund hjáverkana frá miðtaugakerfi,
sem koma venjulegast eftir lengri tíma neuro-
leptica meðferð, yfirleitt nokkurra ára meðferð.
Það eru hinar svonefndu síðfettur (tardiv dys-
kinesis, skammstafað T.D.) (6) sem lýsa sér með
ósjálfráðum meira eða minna taktbundnum, til-
gangslausum hreyfingum í andlits-, tungu-, kjálka-
og hálsvöðvum, en geta komið víðar um líkamann.
Algengastar eru síendurteknar grettur og geiflur,
japl og tunguhreyfingar. Þessi einkenni geta verið
hverfandi lítil, ómerkjanleg nema við nákvæma
eftirgrennslan, en einnig illilega áberandi og
félagslega örkumlandi. Það versta við þessar síð-
fettur er, að þær eru í allmörgum tilfellum ólækn-
andi og ganga ekki til baka jafnvel þótt hætt sé við
viðkomandi lyf.
Á seinni árum hafa geðlæknar og geðlyfjameð-
ferð legið undir vaxandi gagnrýni af mörgum
ástæðum einkum frá þeim, sem aðhyllast aðrar
stefnur í meðferð geðsjúkdóma, er byggja meira á
sálfræðilegum (psykodynamiskum) og félagsfræði-
legum kenningum og leitast við að skýra eðli og
þróun geðtruflana eingöngu út frá þeim. Þessar
stefnur hafna iðulega hinu læknisfræðilega módeli
og eru þar með einnig komnar í andstöðu við lyfja-
meðferð geðsjúklinga. Nú ber að taka það skýrt
fram, að til þess að ná árangri við hinar meiriháttar
geðtruflanir, einkum schizophreniu, þarf að nálg-
ast sjúkdóminn frá mörgum sjónarhomum. Þess
vegna útiloka þessar stefnur alls ekki hver aðra,
heldur miklu frekar bæta hveija aðra upp. Lyfja-
meðferð er oft ekki fullnægjandi við meðferð geð-