Búskapur hins opinbera 1980-1989 - 01.03.1991, Blaðsíða 91

Við eftirfarandi aðstæður mistekst markaðs-
kerfinu í mörgum tilfellum að umbreyta fram-
leiðsluþáttunum á hagkvæmastan hátt.
1. Óhagkvæm samkeppni.
Vörur og þjónusta geta verið þess eðlis að
samkeppni milli framleiðenda hafi í för með sér
óhagkvæmni, þ.e. sóun á nýtingu framleiðslu-
þáttanna. Það getur því verið hagkvæmast frá
sjónarhorni neytandans og þjóðfélagsins að einn
eða fáir aðilar annist framleiðslu slíkra vara. Hið
opinbera hefur því afskipti af markaðnum í þá
veru að draga úr hugsanlegri samkeppni og auka
hagkvæmni. Dæmi um þjónustu af þessu tagi er
símaþjónusta. Óhagkvæmara hlýtur að vera að
hafa mörg símafyrirtæki og símkerfi. Sama gildir
einnig um þjónustu orku- og vatnsveitna. Eitt
dreifikerfi hlýtur að vera hagkvæmara en mörg
minni.
2. Hrein opinber gæði.
Eðli vöru eða þjónustu getur verið með þeim
hætti að ekki sé hægt að útiloka aðra frá neyslu
þeirra, nema þá með mjög kostnaðarsamri inn-
heimtu. Þarna bregst markaðskerfið. Til þess að
slík vara eða þjónusta verði framleidd þarf hið
opinbera að skapa viðunandi skilyrði, annað-
hvort með því að framleiða slíka vöru sjálft eða
greiða fyrir framleiðslu hennar. Dæmi um þjón-
ustu af þessu tagi eru vegir, götulýsing og lög-
gæsla.
3. Ytri skilyrði.
í nútíma samfélagi geta ýmsar athafnir aðila
markaðarins valdið öðrum óþægindum eða
kostnaði. Dæmi um þess konar athafnir er
mengun lofts og sjávar. Hér kemur markaðs-
kerfið heldur ekki að gagni. Það getur hvorki
verðlagt þann ávinning eða kostnað sem af
þessum athöfnum leiðir, né innheimt gjald
vegna þessara athafna. Hið opinbera grípur þess
vegna hér inn í og setur lög og reglur sem
takmarka slíkar athafnir.
4. Ófullkominn markaður.
Það er ekki aðeins við framleiðslu hreinna
opinberra gæða sem markaðurinn bregst. í sum-
um tilfellum mistekst markaðnum að bjóða fram
vöru og þjónustu þrátt fyrir að verðið sé hærra
en framleiðslukostnaður. Þetta á sérstaklega við
um tryggingar- og lánastarfsemi. Hér hefur hið
opinbera þurft að koma markaðskerfinu til að-
stoðar og boðið ýmsar tryggingar. Þannig ábyrg-
ist t.d. hið opinbera oft lágmarksverð fyrir af-
urðir þrátt yfir breytingar á markaðsverði, s.s. á
ýmsum landbúnaðarafurðum. Þá hefur hið op-
inbera gegnt veigamiklu hlutverki þar varðandi
lánastarfsemina og til dæmis lánað til atvinnu-
starfsemi ýmiss konar, húsnæðismála og til
námsmanna.
5. Ójafnvægi, atvinnuleysi og verðbólga.
Þekktustu afsprengi markaðsbrestsins tengj-
ast hagsveiflunum. í samdrætti getur komið upp
sú staða að hluti af framleiðsluþáttunum séu
ónotaðir, þ.e.a.s. atvinnuleysi skapist og fram-
leiðslutæki standi ónotuð. í uppsveiflu aftur á
móti getur vantað framleiðsluþætti til að mæta
aukinni eftirspurn eftir vöru og þjónustu, sem
aftur getur haft í för með sér verðbólgu. Hið
opinbera kemur hér til aðstoðar markaðsöflun-
um og reynir með fjár- og peningamálastjórn að
jafna sveiflur. Tekjuafgangur eða halli er í mörg-
um tilfellum einmitt afleiðing fjármálastjórnar.
8.1.2 Samfélagsleg gæði og velferð.
Hér að ofan hafa verið nefnd dæmi um það við
hvaða aðstæður markaðskerfinu mistekst að
umbreyta framleiðsluþáttunum á hagkvæmast-
an hátt yfir í vöru og þjónustu. Þetta leiðir til
þess að hið opinbera hefur afskipti af markaðn-
um með athöfnum sínum. En hið opinbera þarf
einnig af hafa afskipti af markaðnum af öðrum
ástæðum, því vissa þætti ræður markaðskerfið
ekki við, þótt það leysi aðra vel af hendi. Þannig
eru viðfangsefni eins og réttlát tekjuskipting og
samneysluákvarðanir, þ.e. ákvarðanir um það
hvaða vörur og þjónustu skal neytt sameigin-
lega, dæmi um viðfangsefni hins opinbera.
Ákvarðanir af þessu tagi eru teknar á sviði
stjórnmálanna.
Hin ólíku stjórnmálaviðhorf leggja mjög mis-
ríka áherslu á áhrif eða afskipti hins opinbera af
tekjuskiptingunni, og er hún því með mjög
89