Sagnir - 01.06.1993, Side 63

Kirkja og kynlíf
A því tímabili sem hér hefhr verið sér-
staklega lögð áhersla á (1861-1900),
bendir flest ril að yfirvöld hafi látið einka-
líf fólks í friði, sérstaklega eftir setningu
hegningarlaganna árið 1869. Formlegt
taumhald var þvi varla til staðar, sem þarf
ekki að þýða að óformlegt felagslegt
taumhald hafi lognast útaf.
Hvernig litu prestar á bameignir
utan hjónabands? Er líklegt að þeir hafi
látið framhjáhald afikiptalaust? Kirkjan
boðaði almenningi að lúta stjóm krún-
unnar, prestastéttarinnar og húsbænda.35
Húsagarilskipunin frá 1746 undirstikaði
þetta vald en með henni var stefnt að
“allsheijar-siðvæðingu heimilanna undir
forystu siðbættrar og upplýstrar presta-
stéttar er gæti leitað halds hjá valdstjóm-
inni hvenær sem á þyrfti að halda.”'1" Itð
var hlutverk prestanna að húsvitja á
hveiju heimili sóknarinnar einu sinni á
ari og fýlgjast með því að ákvæðum
húsagatilskipunarinnar væri fylgt eftir.
Hélst sú venja fram á 20. öld i mörgum
sóknum, sérstaklega í dreifbýli. Vinnu-
hjúalöggjöfin frá 1866 leysti hjú yfir 16
ara aldri undan húsaga og réttindi þeirra
vom tíunduð, þó þeim bæri að lúta stjóm
húsbænda sinna. Fram til 1872 vom
prestar í sveitastjórn41, en ítök þeirra á
stjóm hreppa hefúr stóraukið áhrif kirkj-
unnar á almenning. Þvi má segja að um
1870 hafi breytingar samfélagsins endur-
speglast í löggjöfinni. Fólk yfir 16 ára
aldri fékk frelsi ffá siðferðislöggjöf og
algjöm valdi húsbóndans og sóknar-
prestsins. A þessum tínra fór einnig að
bera á minnkandi kirkjusókn sem Pétur
Pétursson felags- og guðfræðingur hefúr
kallað “afhelgun felagslegs taumhalds”.
Hann telur valdamissi presta í hrepps-
stjómum vera aðalástæðuna fýrir minnk-
andi áhrifum boðskaps kirkjunnar á
almenning.42 Hér er enn ein skýringin á
því að óvígð sambúð varð algengari á
seinni hluta 19. aldar og hvort sem
prestuin líkaði betur eða verr, vom þeir
ekki í jafngóðri aðstöðu til að skipta sér af
málefnum sóknarbama sinna eins og
fýrir árið 1872. Ef skoðað er hvemig þeir
skrá kirkjubækur sínar í sóknunum
fimm sést að á áttunda áramg 19. aldar
hærtu prestar að skrá svokölluð siðferðis-
brot foreldra og eins að taka fram
sérstaklega hvort börnin væm óskilgetin.
Það hefúr verið mismundandi eftir
prestum hvort þeir sáu ástæðu ril að á-
minna sóknarbörn sín um ókristilegt
framferði, eftir að bameignir utan hjóna-
bands hættu að stríða mót landslögum.
Af hverju jókst óskilgetni?
Sú staðreynd að bameignum utan hjóna-
bands fjölgaði verulega undir lok
nítjándu aldar hefur verið rakin til jarð-
næðisskorts. Jarðnæði skorti en það þarf
ekki að þýða að öll óskilgetin böm hafi
verið þymir í augum samfelagsins.
Röskun á samfélagshátmm sem veruleg
fólksfjölgun hefúr í för með sér hlýtur að
hafa áhrif á viðhorf þess fólks sem landið
byggir. Þegar skyggnst er á bak við
talnarunumar og gerendur sögunnar
kallaðir frarn úr kirkjubókum, blasir sú
staðreynd við að hluti bamanna átti for-
eldra sem bjuggu saman og höfðu jarð-
næði, þ.e. ólu böm sín i óvigðri sambúð.
A þessum tíma var löggjöf líka að taka
breytingum og kynlíf var talið einkamál
fólks svo framarlega sem skyldleiki var
ekki of mikill. Kynlíf utan hjónabands
sem ókristileg synd var að fjarlægjast
hugmyndir fólks um glæp og kirkjan var
SAGNIR 61