Sagnir - 01.06.2001, Page 18

flestallri vöru og þjónustu sem boðin var föl á íslandi
við upphaf níunda áratugarins.
í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar er kveðið á
um tilslakanir á opinberri verðlagningu:
Fyrst um sinn skal aðeins heimila þá hækkun
á vörum og þjónustu, sem nauðsynleg er til
að standa undir óhjákvæmilegum kostnaðar-
hækkunum. Síðan verði dregið úr opinberum
afskiptum, þannig að neytendur og atvinnu-
lífið njóti hagkvæmni frjálsrar verðmynd-
unar, þar sem samkeppni er næg.20
Þessi samþykkt lagði grunninn að þeim breytingum í
verðlagsmálum sem nú fóru í hönd. Hinn 12. janúar
1984, eða um þremur vikum áður en verðstöðvun féll
úr gildi, beindi viðskiptaráðherra því til Verðlagsráðs
að það beitti sér fyrir því að stefna stjórnarinnar um
minni opinber afskipti af verðlagi næði fram að
ganga. í febrúar 1984 var felld niður hámarksálagn-
ing í matvöruverslunum að undanskildum íslenskum
búvörum. Hinn 26. júní sama ár bætast vélar og tæki
í þann vöruhóp sem ekki er háður opinberri verð-
lagningu og 9. ágúst 1984 bætast við gólfteppi og
dreglar, rafmagnsrör og rafmagnsvír alls konar, bygg-

Á tímabilinu frá því í janúar 1984 til júní 1985 var verðlag að mestu
leyti gefið frjálst. Áfram voru þó nokkrir mikilvægir vöruflokkar
háðir verðlagsákvæðum svo sem kjöt og fiskur, eldsneyti og vöru- og
fólksflutningar.
ingarvörur, málningavörur, þakjárn og girðingaefni,
smíðajárn og smíðastál í stöngum og plötum og verð
á steypu á höfuðborgarsvæðinu.21 í maí 1985 bætast
ýmsar vörur við þann flokk sem ekki lýtur lengur
opinberri verðforsjá, s.s. búsáhöld, stílabækur, sóla-
leður, myndavélar, skotvopn og ýmsar fleiri vörur.
Þar með var markmiðum ríkisstjórnarinnar náð er
þessir síðustu vöruflokkar losnuðu undan opinberri
forsjá.22 Nokkrir vöruflokkar svo sem fólks- og vöru-
flutningar, verð á eldsneyti, brauði, fiski og landbún-
aðarafurðum voru áfram háðir ákvörðunum ráðsins
en allstór hluti innkaupa almennings var óháður
opinberum ákvörðunum um verð.
Reglur um meðferð gjaldeyris og heimildir fyrir-
tækja og almennings til að nýta sér gjaldeyri voru
strangar 1983. Innflutningur var almennt ekki háður
leyfum en fjármagns- og þjónustugreiðslur voru háð-
ar reglugerðarákvæðum. Bankarnir höfðu heimild til
þess að gefa út gjaldeyrisleyfi sjálfir og einstaklingum
var heimilt að eiga gjaldeyrisreikninga. Ekki var
heimilt að kaupa fasteignir erlendis eða erlend verð-
bréf og erlend lántaka var háð leyfi ríkisstjórnar á
hverjum tíma. Skilaskylda var á öllum gjaldeyri sem
fenginn var fyrir útfluttar vörur, endurgreiðslur inn-
fluttra vara, þjónustu og afgreiðslu skipa og flugvéla, þjónustu
við ferðamenn og endurgreiðslu lána til útlendinga og sölu á
verðbréfum ásamt fleiru, eða í stuttu máli fyrir öll viðskipti við
útlönd.23 Hins vegar var heimilt að eiga gjaldeyri á sérstökum
gjaldeyrisreikningum ef gjaldeyrir áskotnaðist mönnum af
öðrum orsökum en getið er hér að framan og var þá hægt að
ráðstafa honum í eigin þágu. Fyrirtæki sem eignuðust gjaldeyri
eftir öðrum leiðum máttu eiga hann á eigin reikningi og ráðstafa
honum með takmörkuðum hætti. Yfirfærsla fjármuna til
útlanda vegna brottflutnings eða arfs eða af öðrum orsökum var
torsótt þar sem ekki voru um það reglugerðir heldur var það
í valdi ráðuneytisins að setja sér um það reglur og voru þær
æði þröngar.24
Hinn 27. júlí 1983 skipaði viðskiptaráðherra, Matthías Á.
Mathiesen, nefnd, sem kölluð var Davíðsnefnd eftir formann-
inum Davíð Ólafssyni, sem hafði það hlutverk að endurskoða
lög og reglugerðir um skipan gjaldeyris- og viðskiptamála. í
skipunarbréfi til nefndarmanna segir að nefndinni sé falið að
gera tillögur um breytingar á þeim reglum sem í gildi hafa verið
um gjaldeyrismeðferð til „að draga úr viðskiptahömlum og
rýmka reglur um gjaldeyrismeðferð í því skyni að veita megi
betri og hagkvæmari þjónustu.“25 í október 1983 lagði nefndin
fram tillögur um hvernig hátta skyldi skilum gjaldeyris.26 Lagði
hún ti! við ráðherra að á gjaldeyri væri frjáls ráðstöfun að und-
anskildu því sem veðsett var banka vegna afurðalána. Enn-
fremur var lagt til að heimiluð yrði eignayfirfærsla við brott-
flutning íslendinga frá landinu.
Fyrsta breytingin varð í desember 1983 en þá „var nær
öllum viðskiptabönkum og sparisjóðum veitt takmörkuð heim-
ild til viðskipta með erlendan gjaldeyri“. í mars 1984 setti
Seðlabankinn reglur um bindingu og ávöxtun innistæðna á inn-
lendum gjaldeyrisreikningum hjá viðskiptabönkunum. í apríl
sama ár komu til framkvæmda hugmyndir Davíðsnefndar um
rýmkun heimilda á yfirfærslu eigna við brottflutning úr landi og
hámark ferðagjaldeyris var jafnframt hækkað.27 I september
1984 setti Seðlabankinn nýjar reglur sem heimiluðu fjármögnun
banka á afurðalánum erlendis upp að tilteknu hámarki.28 Þá
voru settar reglur um notkun kreditkorta í nóvember 1984 en
tilkoma greiðslukorta á íslenska markaðnum og notkun þeirra
erlendis ýtti undir aukið frelsi varðandi ferðamannagjaldeyri
þar sem eftirlit með notkun þeirra erlendis var nokkrum vand-
kvæðum bundið.29 I apríl 1985 hætti Seðlabankinn endur-
kaupum á afurðalánum bankanna en þeir fengu heimild til þess
að fjármagna lán á útflutningsafurðir að hluta til erlendis og að
hluta hjá Seðlabankanum.30 Erlendar lántökur fyrirtækja vegna
útflutningsafurða voru heimilaðar í júní 1986 og reglur um
erlenda fjármögnunarleigu (leasing) á tækjum og vélum til
atvinnurekstrar komu til framkvæmda í maí 1987.31 Loka-
skrefið á níunda áratuginum var síðan tekið hinn 1. september
1990 með reglugerð sem gerði ráð fyrir því að öll almenn gjald-
eyrisviðskipti yrðu frjáls frá og með 1. janúar 1993 að telja en
sú reglugerð byggði á tillögum Davíðsnefndar.32 Á þessum stutta
tíma hafði orðið mikil breyting á reglum um meðferð gjaldeyris,
einstaklingum og fyrirtækjum var nú heimilt að ráðstafa öfl-
uðum gjaldeyri nokkurn veginn að vild.
Afstaóan til markaðsvæðingar
Bylting verðlagskerfisins og vaxta- og gjaldeyrismála á um
þriggja ára tímabili varð án þess að mikil umræða færi fram á
Alþingi um þá grundvallarhugsun sem mótaði þessar breytingar.
Alþýðubandalagið hafði efasemdir um frjálsræði í verðlagningu
og hafnaði auknu vaxtafrelsi en þó var það ekki megináhersla
þeirra í andófinu við bankafrumvörpin. Flokkarnir voru, að
öðru leyti, nokkuð samstíga í því að leiða viðskiptalífið á íslandi
til samræmis við það sem gerðist í öðrum löndum. Fyrirmynd-