Sagnir - 01.06.2001, Page 95

Þorlákur Einarsson er fæddur árið 1976.
Hann stundar BA nám í sagnfræði vió Háskóla Islands.
Móóir, hóra, meyja
Notkun kvenímynda í styrjöldum á 20.öld
Kvenímyndir þjóða eru margar og kunnar, nefna má Marianne
í Frakklandi, Germaníu í Þýskalandi, Frelsisstyttuna í Banda-
ríkjunum og síðast en ekki síst Fjallkonuna hér á íslandi. Til-
gangur þessara ímynda virðist í fyrstu fjarska einfaldur, þ.e. sem
merki lands og lýðs í umheiminum sem og tákn sameiningar
heima fyrir. Þetta á einkum við í Frakklandi sem á sér ekkert eig-
inlegt skjaldarmerki og er Marianne (að undanskildum þrílita
fánanum) án efa frægasta táknmynd franska ríkisins.
í aðdraganda styrjalda, framvindu þeirra og eftirmálum,
hafa öll sjónræn tákn öðlast gríðarlegt vægi á tuttugustu öld-
inni. Stórveldi líkt og þriðja ríkið og Sovétríkin byggðu dlvist
sína og lýðhylli á sýnilegum táknmyndum. Enn í dag nota
Bandaríkjamenn, sem eru nokkurs konar þjóð þjóðarbrota,
myndrænar táknmyndir til að sameina lýðinn. Hér verður þó
einungis fjallað um kvenímyndir og notkun þeirra í styrjaldar-
rekstri á tuttugustu öld.
Fyrst verður athugað hvernig slíkar ímyndir eru notaðar til
að undirstrika stöðu þjóðar sem fórnarlambs. Þá eru dregnir
fram glæpir gegn þjóðinni, eiginlegir eða ímyndaðir, í nútíð og
fortíð, og litið á þá sem svívirðu við kvenímyndina. Ekki er um
eins ímyndir að ræða en algengastar eru þó meyjarímyndin og
móðurímyndin.
Kvenímyndir eru sömuleiðis tengdar hvers kyns kynþátta-
hyggju sem hefur verið stöðugt tilefni styrjalda á liðinni öld. Þar
sem konur geta einar borið barn undir belti eru þær fyrir vikið
útvörður „hreinleika“ kynstofnsins. Því verður að gæta þeirra
sérstaklega fyrir utanaðkomandi „mengun" sem og að undir-
strika móðurhlutverk þeirra til uppbyggingar kynstofnsins
heima fyrir.
Þegar áróðurinn um tímgunarhlutverk konunnar hefur
öðlast slíka ofuráherslu má íhuga í framhaldi hvað í stríði henti
best til að brjóta niður slík helg vé. Svarið er iðulega kynferðis-
glæpir hvers konar, fjöldanauðganir, limlesdngar á kynfærum
kvenna og nauðganir með getnað að markmiði. Voðaverkin
verða að fullnaðarsigri á hinum sigraða kynstofni eða ríki. Hin
svívirta kona verður þannig með sanni táknmynd getuleysis
karlmanna til að verja eigið land og hin upphafna kvenímynd
ríkisins breytist í fallna konu, hóru!
Því er athyglisvert að skoða orsakasamhengið og athuga
hvort kvenkenning ríkisins sé ekki upphaf og orsök þeirra
hroðaverka sem iðulega sigla í kjölfar styrjalda. Þar sem karl-
menn hafa nær eingöngu barist í styrjöldum mestalla 20. öld og
eru iðulega upphafsmenn þeirra, verður að velta fyrir
sér hvort hin upphafna mynd sé því ekki merki um
dramb þeirra og sjálfsánægju en hin fallna kona
merki um vanmátt og óöryggi.
Eðlilegt er að spyrja hvort notkun slíkrar ímyndar
sé í eðli sínu glæpsamleg þar sem hún er órofa tengd
kynferði hennar og svívirðu sem henni er sýnd. Ekki
er hægt að ætla að nauðganir í stríði hyrfu ef slíkum
ímyndum væri kastað fyrir róða. Á hinn bóginn
verður orsakasamhengið allt að skoðast og sjá hvort
þær styrjaldir sem lyktað hefur með miklum ofbeldis-
glæpum gegn konum hafi ekki svipuð einkennismerki
þegar litið er til orðræðna og táknmynda áróðurs.
Fórnarlambiö
Til stríðsæsinga er staða hóps, ríkis eða ríkja iðulega
máluð sterkum litum. Stríðsæsingamaðurinn dregur
einatt fram stöðu „okkar“ sem fórnarlambs gegn til-
hæfulausum árásum „þeirra“. Hættan sem steðjar að
konum ríkisins er oft og tíðum ekki eiginleg heldur
byggð á liðnum atburðum. Sá var hátturinn bæði í
Króatíu og Serbíu þegar æst var til stríðs í upphafi
tíunda áratugarins að sjónvarpsstöðvar sýndu
iðulega myndir af hroðaverkum hvors annars í síðari
heimsstyrjöldinni.1 Ennfremur sýndu Serbar til áróð-
urs myndbandsupptökur af nauðgunum þar sem
serbneskar konur áttu að vera fórnarlömb Bosníu-
manna eða Króata, þegar þessu var í raun öfugt farið
og Serbar neyttu aflsmunar gagnvart öðrum þjóðar-
brotum.2
ímynd ríkisins sem fórnarlambs verður því oft í
formi hinnar svívirtu meyjar, sem er táknmynd hins
hreina og flekklausa sem verður fyrir tilhæfulausri og
niðurlægjandi árás. Slíkar ímyndir voru til dæmis
notaðar í heimsstyrjöldinni fyrri þegar Þjóðverjar
höfðu að engu hlutleysi Belga og voru næstum búnir
að sigra Frakka. Þá var Belgía iðulega sýnd mynd-
rænt í dagblöðum, dreifiritum og veggspjöldum sem
unglingsstúlka sem lá grátandi og svívirt á gólfinu er
þýskur hermaður yfirgefur vettvang glæpsins. Önnur
veggspjöld sýna Marianne hina frönsku á flótta
93