Sagnir - 01.06.2001, Blaðsíða 123

vel heppnuð dæmi. Þá gætir eftirtektarverðrar tilhneigingar
allra síðustu ár í þá átt að leita í mesta átakatímabil íslandssög-
unnar, Sturlungaöldina (Morgunþula í stráum eftir Thor
Vilhjálmsson, Óvinafagnaður eftir Einar Kárason).
Sumar sögulegar skáldsögur eru svo fræðandi um sinn tíma
að þær virðast nánast tæmandi um hann. Þannig virðist Nafn
Rósarinnar eftir Umberto Eco hin endanlega úttekt á f.hl. 14.
aldar og á svipaðan hátt Tbe Island of the Day Before (óþýdd)
eftir sama höfund um 17. öldina. Svipuðu máli gegnir um
eldri og minna þekktan höfund, hinn argentínska Manuel
Mujica Lainez, sem skrifaði hnausþykkar sögulegar skáldsögur
á 6.-7. áratug nýliðinnar aldar; ein þeirra (The Wandering
Unicorn) segir nánast allt sem vert er að vita um líf manna
og krossferðir á 12. öld og önnur (Bomarzo) um Ítalíu á
háendurreisnartímanum.1
Bestu sögulegu skáldsögur eru í senn listrænar og fræðandi.
Þær auka jafnan nýrri „mannlegri“ vídd við fræðin og fá okkur
til að sjá hið sammannlega frá öllum tímum, samhliða því sem
þær draga fram sérkenni síns skeiðs. Annar mælikvarði á ágæti
þeirra er hvernig þær klæða frægar sögupersónur holdi og
blóði. Ekki er ég frá því að sú mynd sem ég hef í huganum af
Kládíusi, keisara Rómaveldis, sé frekar komin úr skáldverkum
en fræðiritum, þá einna helst úr The Kingdom of the Wicked
eftir Anthony Burgess, en einnig úr Kládíusar-bókum Robert
Graves. Jafnvel enn betur tekst Burgess upp í bókinni Man of
Nazareth þar sem brugðið er upp fullkomlega sannfærandi
mynd af manninum Jesú án þess að hann glati þeim guðlegu eig-
inleikum sem í hugum flestra eru tengdir við hann. Enn eitt að-
dáunarvert dæmi um það hvernig bókmenntir geta gefið okkur
„fyllri“ mynd af sögulegum veruleika er bókaflokkur Bernard
Cornwell, The Warlord Trilogy, þar sem hann tekst á við Artúrs-
arfleifðina á raunsæislegum og sannfærandi nótum (Artúr, kon-
ungur yfir SV-Englandi og hluta Wales, þarf að verja ríki sitt
fyrir Söxum um 500 e.Kr.) án þess að minni arfsagnanna glatist.
Þarna fást Merlin og Morgan le Fay við kukl og kynngi sem
kunna að vera galdrar, en gætu alveg eins verið loddarabrögð til
að slá ryki í augu hinna fákunnandi.
Klíó er ströng og smásmuguleg en Kallíópe blíðlynd og und-
irgefin. Fyrir vikið er helsta hætta sögulegra skáldsagna sú að
Klíó kæfi systur sína, þ.e. að fræðin skyggi um of á bókmennta-
legt gildi.
Gott dæmi um togstreitu fræða og bókmennta er bóka-
flokkur Colleen McCullough um síðustu áratugi rómverska lýð-
veldistímans, einar 6 skáldsögur þegar útgefnar og hver hið
minnsta 800 blaðsíður, ásamt um 100 blaðsíðum með frekari
skýringum. Þær bækur eru aðdáunarverðar fyrir fræðilega ná-
kvæmni - einn gagnrýnandi lét svo um mælt að höfundurinn
verðskuldaði doktorsgráðu fyrir hverja og eina - en jafnframt
stíga persónurnar fram af holdi og blóði. Vandi McCullough er
hins vegar sá að hún segir í senn stóra sögu og gætir ítrustu
nákvæmni svo að umfangið fer úr böndum og verður beinlínis
fráhrindandi (sá hópur lesenda fer stækkandi sem ekki getur
innbyrt meira en 250 síðna skáldsögur).
Slíkt áhlaupaverk er að ráðast í lestur Rómarsagna
McCullough að lesandanum finnst hann hafa unnið
þrekvirki við bókarlok. Ég get þó hughreyst hinn hik-
andi lesanda og fullyrt að sú ferð er til fjár.
Árlega kemur út mýgrútur sögulegra skáldsagna
og það væri að æra óstöðugan að halda upptalningu
áfram. Á það skal þó bent að verulegur hluti slíkra
bóka er í afþreyingarskyni sem í sjálfu sér er góðra
gjalda vert ef vel tekst til. Sumir höfundar hafa til-
einkað sér tiltekið tímaskeið sögunnar sem vettvang
fyrir morðgátur (t.d. Ellis Peters og Lindsay Cooper)
og játa ég að ég les slíka reyfara töluvert, mér til
ánægju. Aðrir hafa gert söguna að leiksviði fyrir vís-
indaskáldskap sem höfðar reyndar síður til mín þótt
ég minnist þar einstakra athyglisverðra bóka, t.d.
Live from Golgotha eftir Gore Vidal og Behold the
Man eftir Michael Moorcock.
Loks skal nefnt að til eru mýmörg dæmi þess að
fræðimenn ættu að halda sig frá bókmenntum ef þeir
búa ekki yfir skáldlegum hæfileikum. Nærtækar eru
skáldsögur Christian Jacq um Ramses II sem munu
vera metsölubækur í heimalandi höfundar, Frakk-
landi. Jacq þessi er Egyptalandsfræðingur mikill,
enda drýpur þekking hans á lífi Forn-Egypta af hverri
blaðsíðu, sérstaklega í lýsingum á daglegu lífi manna,
klæðaburði, mataræði og þvíumlíku. En sem skáld-
sagnahöfundur er hann svo gersneyddur hæfileikum
að undrum sætir. Nær allar persónur sem hann leit-
ast við að skapa eru flatar, tvívíðar og lifa í svart-
hvítum heimi, ýmist algóðar eða alvondar. Söguþráð-
urinn er jafnan svo hlægilega einfaldur að þær
Barbara Cartland og Catherine Cookson myndu
skammast sín fyrir hann. Þar sem ég hef ekki lesið
bækur Jacq á frummálinu kann að vera að orðfæri
hans sé hrífandi á frönsku en hitt veit ég að það skilar
sér engan veginn í íslenskri þýðingu. Eftir stendur að
betra væri heima setið en af stað farið. Ég fæ marg-
falt meira út úr því að lesa hreinar fræðibækur um
Egyptaland hið forna heldur en að finna slíkan fróð-
leik ofinn inn í lélegan skáldskap.
Það er við lestur slíkra vondra sögulegra skáld-
sagna sem ég efast um að þær Klíó og Kallíópe geti
alltaf lifað í sátt og samlyndi. Ef á reynir, ef þær þurfa
á annað borð að eiga eitthvað samneyti, þá verður
hin drambláta og freka Klíó að vera reiðubúin til að
beygja sig, þvert gegn eðli sínu. Ella getur illa farið.
1 Bomarzo er vert að bera saman við aðra langa sögulega skáldsögu um
sama tímabil, The Agotiy and the Ecstasy eftir Irving Stone en sú síðar-
nefnda lýsir ævi Michelangelo og tekst engan veginn að fanga tíðarand-
ann, þótt hún sé feikinákvæm og fræðandi um afmörkuð svið, einkum
listtækni.
121