Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Page 43

Hvað er póstmódernismi?
mest hafa skrifað um þetta efni þar vestra er bókmenntafræðingurinn Ihab
Hassan. Hassan vinnur með mjög skýrar andstæður módernisma og póstmód-
ernisma og setur þær jafnvel upp í lista. Módernísk verk eru lokuð og formföst,
eiga sér skýran tilgang og miðpunkt merkingar og ganga útfrá væntingum les-
enda. Póstmódernisminn er í róttækni sinni andstæða alls þessa.15 Nú kunna
einhverjir að lyfta brúnum, þar sem póstmódernisma virðist hér ætlað sama
hlutverk og módernismi er gjarnan talinn hafa gagnvart hefðbundnum skáld-
skap, t.d. raunsæishefð í sagnagerð. Jafnframt er ljóst að viðbrögð við módern-
ískum verkum ganga oft þvert á formlýsingar Hassans og Eliots. Þrátt fyrir vit-
und um styrjaldir og aðrar nútímaógnir sjá samt margir í samtímanum skyn-
samlegt skipulag á meðan þeir líta ringulreið og óskapnað í skáldverkum
módernismans. Hér sést vel hvernig notkun hugtaka endurspeglar átök um
merkingu strauma í bókmenntasögunni. Fyrr í þessari grein lýsti ég allt öðrum
skilningi á módernisma, að nokkru með hliðsjón af kenningum Adornos. Fyrir
þá sem vilja leggja áherslu á byltingarsinnaða fagurfræði samtímalistar getur
hinsvegar legið beint við að samþykkja það íhaldssama „afbrigði“ módernisma
sem ritgerð Eliots var fyrirboði um og sjá má í verkum Hassans og ýmissa ann-
arra. Sé módernismi skilinn og túlkaður í slíku samhengi, verður jafnframt til
rúm handa „okkar“ list, póstmódernisma — sem þó er vel að merkja skilinn út-
frá öðrum forsendum. Eg held því að mikilvægt sé að gera sér ætíð grein fyrir
forsendum þeim er liggja að baki „þrengingu" módernisma-hugtaksins hverju
sinni.
I umræðu um myndlist má oft sjá þetta gerast þegar hugmyndir um mód-
ernisma ganga út frá afstraktlist. Enn sæki ég mér dæmi vestur um haf. Þar hafa
tveir af áhrifamestu myndlistargagnrýnendum síðustu áratuga, Clement Green-
berg og Michael Fried, fjallað mikið um afstraktlist og jafnframt orðið þekktir
sem helstu túlkendur módernisma í myndlist. Og það er gegn „þeirra" mód-
ernisma sem forsvarsmenn póstmódernisma hafa iðulega snúist. I þekktri rit-
gerð segir Greenberg sem svo að módernismi felist í leit að sérkennum hverrar
listgreinar, sem þannig „verði ‘hrein’ og finni í ‘hreinleika’ sínum tryggingu
fyrir gæðum sínum sem og sjálfstæði sínu“.16 Ef gengist er inná þetta sjónarmið
sýnist augljóst að afstraktmálverkið sé hápunktur módernisma. Þetta gengur
jafnvel svo langt að „módernískt“ og „afstrakt“ fer að tákna eitt og hið sama og
um leið verður módernismi að margra mati íhaldssöm staðfesting listhugtaksins
sem slíks og stendur þannig fyrir list sem hlýtur réttlætingu sína frá hefð en
ekki róttækri samtímasköpun sem sífellt dregur mörk listarinnar í efa. „Hrein-
leiki“ listarinnar verður varnarmúr sem skilur hana frá öðru veraldarvafstri.
I fljótu bragði sýnist mér þessi þrenging módernisma-hugtaksins einnig hafa
átt sér stað hér á landi. Til dæmis má nefna að í blaðaviðtali við framsækinn
málara, Helga Þorgils Friðjónsson, í tilefni af sýningum hans í Reykjavík í
fyrra, var lögð fyrir hann eftirfarandi spurning: „I myndum þínum og margra
annarra yngri listamanna í dag má sjá visst uppgjör við módernismann, sem
433