Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Síða 49

Hvað er póstmódernismi?
sem hefur þróast milli listaheimsins og þeirrar þolandastöðu sem almenningur
er í gagnvart hverskyns fjöldaframleiddum boðskiptum? Skemmtilegt væri að
geta svarað þessu játandi og lokið umræðunni með því að taka undir þær bjart-
sýnu kenningar um brúarsmíð póstmódernismans sem reifaðar hafa verið í
þessum kafla. En . . .
Nostalgía eða ný söguhyggja?
Hefur brúarsmíðin haft einhver áhrif á afþreyingariðnaðinn? Er hann ekki að
mestu leyti í óbreyttri stöðu? Og hver er afstaða hinna samhæfðu verka til
þessa iðnaðar að öðru leyti en því að þau sækja til hans formúlur? Til þess að
ganga ekki alveg inn í formúlurnar þurfa þau að skapa og vera meðvituð um
ákveðinn mun á sér og þeim. Samhæfingin getur því ekki orðið fyrirvaralaust, á
þeim „saklausu" forsendum sem Leslie Fiedler gerir ráð fyrir, öðru nær, því
inn í slík verk er byggð sjálfsvitund sem ber lesanda þau boð að verið sé að
stæla hefðbundin form og honum gefist kostur á að taka þátt í þeim leik.
Oft leiðir þetta til þess að verkið tekur eigin merkingargrundvöll til athug-
unar, viðurkennir jafnvel opinskátt að það sé skáldskapur. Sögumaður eða
persónur fara með gest sinn, lesandann, í e.k. skoðunarferð um húsakynni sín,
verkið sjálft. I verkum Guðbergs Bergssonar og Thors Vilhjálmssonar má iðu-
lega sjá tilhneigingar í þessa átt og þetta er megineinkenni á skáldsögu Jakobínu
Sigurðardóttur / sama klefa. Frægt dæmi um slík látbrögð er Astkona franska
lautinantsins eftir Fowles, en sögumaður hans spyrnir t.d. við fótum og segir
að saga sín sé „tóm ímyndun, þessar persónur sem ég skapa hafa aldrei verið til
nema i höfðinu á mér.“28 Sumir telja slíka sjálfvísandi texta vera einkennandi
fyrir stöðu sagnagerðar á síðustu áratugum og jafnvel það sem helst markar at-
hafnasvið póstmódernismans.29
En slík sjálfsvitund beinist einnig að þeim hefðbundnu formum sem unnið er
með, t.d. framangreindum formúlubókmenntum, og þar kemur berlegast í ljós
að leikurinn með lesandanum grundvallast á íróníu. Hér komum við aftur að
því sem sumum finnst vera aðal póstmódernismans: að hann leiði mikilvægar
hefðir fram á sjónarsviðið en grafi jafnframt undan hæfni þeirra til að skýra
veruleikann. Sama íróníska afstaðan nær oft til fortíðarinnar, sögunnar. Póst-
módernisminn bregður upp myndum úr sögunni, en lætur um leið í ljós að
þetta „afturhvarf" skili ekki réttum eða sönnum myndum, heldur hagræddri
eða jafnvel „skáldaðri" frásögn - sem sé þó eina myndin sem okkur er aðgengileg.
Umberto Eco segir í áðurnefndu riti að róttækur módernismi, framúrstefnu-
list, gangi of langt í að eyðileggja fortíðina og afneiti henni jafnvei með öllu.
Að vísu byggjast ýmis fræg módernísk verk á gríðarlegum ferðalögum um
forna tíð, sögulega viðburði, goðsögur og skáldskap, t.d. Cantos eftir Ezra
Pound, Ulysses og Waste Land. Hinsvegar má segja að þessi verk birti einungis
brot eða brotasafn úr slíkri sögulegri yfirsýn. Módernisminn hafnar yfirleitt
samfelldum eða samhangandi taugum úr veröld sem var. Þær eru frekar raktar
439