Tímarit Máls og menningar - 01.12.1988, Síða 58

Tímarit Mdls og menningar
gerir módernísk vinnubrögð framandleg, hvort sem við rekumst á þau í skáld-
sögum Thors, ljóðum Sjóns, eða jafnvel í framúrstefnuverkum frá því snemma
á öldinni.
Hvernig má það þá vera að hægt er að benda á samsvarandi sundurleysi í vit-
undariðnaðinum svonefnda, t.d. auglýsingum sem beint er að almenningi í
þeirri vissu að hann muni ekki eiga í minnsta vanda með að skilja táknmálið?
Ekki dugir að segja að annars vegar sé um að ræða andlausa framleiðslu en hins
vegar skapandi list - til eru auglýsingar sem sýna frumleika og skapandi hug-
myndaflug og til er flatneskjulegur módernismi í list. En það er ekki heldur
hægt að segja að það sem Adorno kallaði tvo ósamstæða helminga frelsis hafi
fallið saman í eitt. Hér eru enn einhver landamæri sem grafast þarf fyrir um.
(Póst)módernismi: landamæn og leshdttur
Þegar tekið er við táknum eru þau að allmiklu leyti túlkuð af samhengi sínu.
Þótt hin umtalaða og hrollvekjandi lýsing Baudrillards á póstmódernu samfé-
lagi sé eflaust um margt réttmæt, stafar glundroðinn í mynd hans einnig af því
að hann vanmetur samhengið. Auglýsing er til að mynda markmiðsbundið
tákn sem er takmarkað af samhengi sölumennskunnar sama hversu sundurlaust
það kann að virðast. Sé táknið af einhverjum ástæðum ekki skilið sem auglýs-
ing ákveðinnar vöru eða fyrirtækis þá er hugsanlegt að það „breytist“ í list.
Landamæri listarinnar, eftir að hún öðlaðist frelsi frá trúarlegum og verald-
legum yfirvöldum, hafa oft verið óljós en þau hafa þó m.a. markast af því að
hún sinnir ekki markmiðsbundnum boðskiptum sem meginhlutverki sínu. Það
má segja að listin skilgreinist af þeim mun sem er á henni og öðrum boðskipt-
um. Listin er í þeim skilningi „neikvæð“ athöfn eða þekking.
Með formbyltingum sínum leitast módernisminn við að gera þennan annar-
leika listarinnar að róttæku afli. Hið hálfa frelsi listarinnar er notað til að með-
höndla ýmiskonar efni á óvenjulegan og oft óröklegan hátt, framandgera það
með því að setja það í annað samhengi en maður á að venjast. Það má þannig
m.a. líta á módernisma sem gagnrýninn leshátt. Módernísk verk geta jafnvel
tekið auglýsingaiðnaðinn, fjölmiðla og raunar hverskonar almúgamenningu til
„endurskoðunar" - þetta sjáum við Joyce gera í Ulysses og Alfred Döblin í
Berlin Alexanderplatz; á Islandi höfum við nýlega séð svipað gerast í sumum
ljóða Gyrðis Elíassonar, þar sem brot úr framleiðslu hávaðasams fjöldasamfé-
lags hafna á kyrrlátu sviði einsemdar.
Mér finnst mega líta svo á að módernisminn sé verkstæði þar sem frumsögur
og frummyndir skáldskapar og samfélags eru liðaðar sundur, hinir markmiðs-
bundnu merkingarsáttmálar rofnir. Þessir sáttmálar eru hver um sig viss landa-
mæri sem módernisminn ræðst á. Róttæk framúrstefnulist hefur meira að segja
iðulega ráðist á sjálf landamæri listarinnar. Það gerist ekki að ástæðulausu, því
einsog ég sýndi fram á varð módernisminn að margra mati til þess að hefja
448