Tímarit Máls og menningar - 01.06.1992, Blaðsíða 44

Ef verið er að spyrja um íslenska sagna-
gerð á níunda áratugnum, tel ég það hæpna
kenningu að hún hafi einkennst af „aftur-
hvarfi til frásagnarinnar“. Raunar má fyrst
spyrja hvort það sé eðlileg forsenda að líta
svo á að einhverntíma hafi einhverjir höf-
undar, væntanlega módemistar á því tíma-
bili sem ég hef nefnt, hætt að segja
lesendum sögur. Raunin er sú að verk þeirra
ólga af sögum og til dæmis eiga skáldsögur
Thors og Guðbergs það sameiginlegt að
persónur gera mikið af því að segja hver
annarri sögur. Hinsvegar má segja að hinn
samfelldi epíski söguþráður með atburða-
kjörnum sínum og tímafléttu þokist í bak-
grunn textans og verði kannski sem
slitróttur skuggi í huga lesandans í róttæk-
ustu verkunum.
Afturhvarf til hefðbundnari frásagnar
verður á áttunda áratugnum með nýraun-
sæinu, og hafi verið listræn blindgata í ís-
lenskri sagnagerð síðustu áratuga þá er það
nýraunsæið. En þegar nýraunsæið er harð-
lega gagnrýnt, eins og löngu er orðinn við-
tekinn háttur, vill gleymast að á áttunda
áratugnum urðu einnig epísk umskipti af
öðrum toga. Þá birtust söguleg skáldverk
eins og Yfirvaldið eftir Þorgeir Þorgeirsson
(1973) og Haustskip eftir Björn Th. Bjöms-
son (1975), og svo sagnabálkar sem hleyptu
nýju lífi í ævisagnaritun, þ.e.a.s. endur-
minningar Halldórs Laxness (fjórar bækur
1975-1980), ævisaga Tryggva Emilssonar
(þrjú bindi 1976-1979) og Jakobsbálkur
Sigurðar A. Magnússonar, sem hófst með
Undir kalstjörnu (1979). Til þess að sjá
þróun frá formi til frásagnar á níunda ára-
tugnum þurfa menn því greinilega að hafa
steingleymt þeim áttunda, bæði hvað varð-
ar skáldsögur og aðra frásagnarlist. Jafn-
framt er þó rétt að muna að ein helstu
nýsköpunarverkin í ævisagnalist sem birt-
ust á þessum árum ganga allmikið á skjön
við hefðbundna sagnagerð, nefnilega
Samastaður ítilverunni (1977) og Úrsálar-
kirnunni (1978) eftir Málfríði Einarsdóttur.
Sjálfsævisöguleg verk síðastnefndra höf-
unda rísa flest hæst í glímunni við bemsku
og uppvaxtarár, eins og algengt er um
sjálfsævisögur. Þannig tengjast þau einu
helsta viðfangsefni íslenskra skáldsagna á
áttunda og níunda áratugnum. Bemsku-
skáldsögur síðustu fimmtán ára búa vissu-
lega margar yfir ríkri frásagnargleði, en
sumar þeirra bera þess líka vitni að bemsk-
an einkennist af söguþrá fremur en sögu-
þræði. Og svo einkennilegt sem það kann
að vera, þá er söguþráin ljóðræn og mynd-
leitandi í eðli sínu. Sá höfundur sem kafað
hefur hvað dýpst í bemskuna og fundið
henni aðkallandi form, Gyrðir Elíasson,
sameinar frásagnargáfu og myndræn tilþrif
með listrænum hætti sem villandi væri að
kenna við „afturhvarf til frásagnarinnar".
Það er miklu frekar sem hann standi á mót-
um sögu og ljóðs og yrki textann þar.
Texti á mótum frásagnar og ljóðrænnar
tjáningar einkennir einnig önnur verk frá
níunda áratugnum sem fyrr voru nefnd, t.d.
I sama klefa, Hjartað býr enn í helli sínum,
Grámosinn glóir, Tímaþjófinn, Gunnlaðar
sögu, Hringsól, Skuggabox og Ég heiti ís-
björg, ég erljón. Þessi verk taka frásögnina
til endurskoðunar, en upphafsályktun Gísla
Sigurðssonar — „Sögur eru einfalt fyrir-
bæri“(69) — er þeimfjarri. í þessum skáld-
sögum em þrá og ótti persónunnar,
sjálfsverunnar, bundin frásögn, en frásögn-
in og sjálfsveran leita hvor undan annarri.
Sjálfsveran fær ekki fest sig í sögu eða þá
að hún er fönguð í einhverri frásögn án þess
að eiga þar heima. Innbyrðis uppnám sjálfs-
42
TMM 1992:2