Tímarit Máls og menningar - 01.06.1992, Page 45

veru, tungumáls og umhverfísmyndar getur
af sér átakamikla formgerð sem ögrar les-
anda. Þetta gerist þó á sérstakan hátt hverju
sinni og því fer fjarri að þetta séu allt mjög
líkar bækur.
VI
Að sjálfsögðu er sköpun ögrandi formgerð-
ar engin trygging fyrir góðu skáldverki, en
þessi verk eru dæmi um að slík nýsköpun
hafi útfært og endurnýjað list skáldsögunn-
ar. Ég furða mig því á þeirri skoðun Gísla
Sigurðssonar að „Hringsól Álfrúnar Gunn-
laugsdóttur [hafi] verið ofmetið á þeim for-
sendum að það sé gott í sjálfu sér að flækja
formið og gera tilraun til að hræra öllum
söguþræði saman“ (76). Ég hef hvergi séð
dæmi þess að sagan sé ofmetin á slíkum
forsendum. Gísli bætir því við að saga Álf-
rúnar „hafi miklu fremur heppnast þrátt
fyrir þessar flækjutilraunir, vegna þess að
henni tekst að sveigja þær undir heildar-
hugsun bókarinnar“ (76). Keimlíkt viðhorf
til Gunnlaðar sögu Svövu Jakobsdóttur
kemur fram í ritdómi Péturs Gunnarssonar
um þá bók. Hann finnur að því að „hof-
gyðjukaflamir“ orki á hann eins og „truflun
í æsilegri sögu“ og að hann hafi þurft að
„klóra sér í kollinum og marglesa efni sem
stendur alveg fyrir utan söguþráðinn“; ekki
sé hægt að biðja skáldsögulesanda um slík-
an „greiða“: „Hér er einfaldlega komið að
hinum heimsfrægu takmörkunum skáld-
sögunnar.“9
Ef allir höfundar hefðu numið staðar við
þessi landamæri, þá hefðu ekki til orðið
mörg þeirra verka sem nú teljast stórvirki í
skáldsagnagerð aldarinnar á Vesturlöndum.
Gísla og Pétri yfirsést hvernig formgerð
umræddra verka myndar grundvallarþátt í
merkingarsköpun og heildarhugsun þeirra,
kannski vegna þess að þeir eru svo upptekn-
ir af að ímynda sér einhvem „almennan“
lesanda sem er alltaf á fömm; sem leggur
frá sér söguna jafnskjótt og hann fær ekki
greiða þjónustu hjá henni. Ekki verður bet-
ur séð en að þeim „hænuhaus lesandans“
sem Guðbergur spaugar með í Önnu sé
þarna skákað fram í fullri alvöru. Það eru
sem betur fer til allskonar lesendur. Ef
ævinlega hefði verið tekið mið af þeim
lesendum einum sem aldrei vilja sleppa taki
á hinum heimsfræga söguþræði, þá er ég
hræddur um að ekki hefðu komið fyrir sjón-
ir manns fjölmargar skáldsögur sem sæta
tíðindum í íslenskri bókmenntasögu síð-
ustu áratuga.
Þær skáldsögur undanfarinna ára sem ég
hef nefnt sérstaklega eru líklega ekki meðal
þeirra sem auðlesnastar teljast. Sumar
þeirra em raunar lítt „aðgengilegri" en sög-
ur módernismans fyrir tveimur áratugum.
Samt virðast þessar bækur hafa eignast
marga lesendur. Skyldi „kerfíð“ hafa breyst
og þeim lesendum fjölgað sem skemmta sér
við fleira en „söguna“ (í þröngum skilningi
þess orðs), eða kannski einmitt við það að
taka skapandi þátt í þeirri tilurð sögu sem á
sér stað við lestur?10 Ef sú er raunin er
jafnframt ljóst að staða módernismans í
skáldsagnagerð hefurbreyst; ef til vill hefur
hann unnið sér vissan þegnrétt í bók-
menntakerfinu, rétt eins og módernisminn
í ljóðlist gerði á sjötta og sjöunda áratugn-
um.
Auk þeirra verðleika sem þær búa yfir
hver um sig, eru það áðumefndar skáldsög-
ur öðrum fremur sem unnið hafa úr mögu-
leikum íslenskrar sagnalistar og jafnframt
hafið skáldsöguna úr þeirri lægð sem hún
féll í á síðari hluta áttunda áratugarins. Og
TMM 1992:2
43