Tímarit Máls og menningar - 01.06.1992, Page 106

í vöggugjöf hlaut hann vart annað en óbilandi
lífsvilja og þá sauðsku þijósku sem gerði hon-
um fært að snúa á örlaganornirnar, hrifsa líf sitt
úr greipum þeirra og sigrast á öllum torfærum
— og voru þó ýmsar þeirra næsta blöskrunar-
legar.
Að frátöldum persónulýsingum, og þá sér-
staklega lýsingunni á Jóni Edilonssyni, er það
einkum þrennt sem ágætir þessa skáldsögu:
orðafarið sem höfundur segir runnið frá tungu-
taki fólks í norðlenskum sveitum um síðustu
aldamót og frammeftir þessari öld; lýsingar á
atvinnuháttum sem bæði eru nákvæmar og upp-
málandi; og loks náttúrulýsingar sem ljá frá-
sögninni magnþrunginn og mikilúðlegan blæ,
og eru aukþess tvinnaðar saman við framvindu
sögunnar. Sem dæmi má taka eftirfarandi lýs-
ingu í tólfta kafla og fjallar um hestadrápið
alræmda:
Hrossin hertu enn á sér undan sameinuðu
öskri karls og fjögurra hunda. Handan flatans
ættu að bíða hrossanna skagfirskir hagar
heimilir þeim og óstolnir. A þeim flata er
grjótinu fisjað saman, eins og Guð hafi
hlaupið frá því á sjötta degi sköpunarinnar,
eftir að hann skapaði manninn. Hver steinn
liggur eins og tilviljunin bauð innan um aðra
og tollir af því einu að enginn hefur átt leið
yfir hann nema vargfugl sem fer milli hamra-
skálanna báðumegin flánna. Hann tyllir sér
hvergi niður, því hann þekkir erindi sitt. Sé
ýtt við steini, raknar úr honum, eins og trosni
úr gati í flík. Þegar að var komið mátti ekki
sjá glöggt hverju var raskað en hverju órask-
að. Hann sá landið líða í röndum aftur með
hestinum. Hann varð að blimskakka augun-
um fram með til að fá ekki flögur eggjagrjóts
í augun. Slíkur var mulningurinn undan
hundruðum hófa (bls. 55).
Allur býr texti sögunnar yfir sérkennilegri dul,
sem gæti verið ættuð úr „töfraraunsæinu" suð-
uramríska, enda telur höfundur sig margt hafa
af því lært, en nærtækari fyrirmyndir í þá veru
eru vitaskuld bæði William Heinesen og Hall-
dór Laxness. Töfraraunsæi hefur verið viðloð-
andi íslenskar bókmenntir allt frá Eyrbyggju og
Grettlu frammá þennan dag.
Einsog allur góður skáldskapur á Spillvirkjar
sér rætur í raunveruleikanum og fjallar að hluta
til um atvik, sem áttu sér stað á síðustu öld, en
þau hafa verið umsköpuð og brotin undir lög-
mál skáldsögunnar, og sama á við um ýmsar
persónur sem við sögu koma; þær eiga sér hver
og ein margar fyrirmyndir einsog gengur. Ur
sundurleitu kraðaki viðburða og persóna hefur
höfundi lánast að bræða saman heilsteypt lista-
verk þarsem misfellur eru svo óverulegar að
varla verður hönd á fest. Að mínu mati veldur
stíllinn mestu um samfellu sögunnar; hann
heldur sérleik sínum, orðkynngi og glettni frá
upphafi til loka þó fjallað sé um óskyld efni,
enda gerist sagan bæði í norðlenskri sveit, á
Akureyri og í Reykjavík.
Ég hef það til marks um vald höfundar á
efninu, að hvergi hattar fyrir í stíl eða efnistök-
um þegar Jón Edilonsson lendir í þeirri fá-
heyrðu lífsreynslu að vera tekinn fyrir mann,
sem búið er að drepa, er lokaður inná geðveikra-
hæli í sex ár undir nafni þessa manns og losnar
ekki þaðan fyrren hann gengur inní hlutverkið
og byrjar nýtt líf undir hinu annarlega nafni.
Þessi söguhvörf þóttu ritdómara Morgunblaðs-
ins absúrd, en mér komu þau fyrir sjónir sem
fullkomlega eðlilegt framhald þess sem á undan
var komið afþví höfundi fatast hvergi efnistök-
in. Hitt er svo annað mál, að vitanlega kom
Franz Kafka sem snöggvast uppí hugann, ekki
vegna þess að stíll eða efnismeðferð minni á
hann, heldur vegna hins að báðir höfundar hafa
glöggt auga fyrir fjarstæðukenndum óútreikn-
anleik mannlífsins.
Spillvirkjar er mergjuð lýsing á kjörum lítil-
magna í örbjargasamfélagi Islendinga áðuren
nútíminn gekk í garð og því þörf áminning
okkur, sem flest lifum við allsnægtir og hættir
til að láta okkur sjást yftr, að enn er til stór hópur
fólks á Islandi sem býr við ómennsk kjör. En
sagan er ltka fróðleg könnun á öræfum mann-
legs eðlis og þeim óræðu mörkum sem skilja á
milli þess sem maður er og þess sem maður gæti
104
TMM 1992:2