Sagnir - 01.06.2016, Síða 33

nýlendu- og kynþáttastefnu sem heltók evrópska ráða- og menntamenn á þessum
hma, eða svo vitnað sé til bókmenntafræðingsins Mary Louise Pratt: „Ferðabækur
gáfu evrópskum lesendum tilfinningu fyrir því að þeir ættu þessa fjarlægu hluta
heimsins, ætm rétt til þeirra og þekktu þá, á sama tíma og þeir voru kannaðir, ráðist
var inn í þá, fjárfest í þeim og þeir gerðir að nýlendum.“* * 3
Island og Islendingar eru viðfang fjölda ferðabóka á 19. öld, enda komst landið
1 nokkra tísku þegar á öldina leið.4 Draga bækurnar upp nokkuð fjölbreytta mynd
af landi og þjóð, allt frá því að landsmönnum var líkt við saklaus náttúrubörn (það
sem kallast noble savages á enskri tungu) yfir í það að hér byggju aðeins fátækir og
vanþróaðir barbarar. Gott dæmi um fyrri tegund ferðalýsinganna er bók skoska
truboðans Ebenezar Hendersons, sem dvaldi á íslandi á árunum 1814—1815. Hann
Segh á einum stað að skapgerð Islendinga einkennist „af saklausri hreinskilni,
ghðrækinni ánægju með h'fið, og stöðugum gáska“ í bland við „sterkar gáfur og
skarpskyggni, sem finnst ekki víða annars staðar á byggðu bóh“.5 Henderson fann
það einnig íslendingum til tekna að þeir hefðu varðveitt „siðferðileg gildi“ sín og
lnnri trú, vegna þess að „það sem svo ósmekklega er nefnt fríhyggja“ hafði ekki fest
rætur í landinu og fæstir hefðu aðgang að „hinum eitruðu og siðspihandi bókum“
Sem danskir kaupmenn dreifa í Reykjavík.61 mynd Hendersons af íslendingnum
fólst vitanlega ákveðin afstaða til evrópsks samfélags 19. aldar, sem hinn guðhræddi
^lerkur áleit að væri að verða spilhngu og siðleysi að bráð. Mun algengara var
þó að íslendingar væru flokkaðir í ferðabókum 19. aldar með norðlægum
>A'illiþjóðum“ á borð við Sama (,,Lappa“) og Grænlendinga (,,Skræhngja“), eða
töldust í besta fahi úrkynjaðir aumingjar, sem bognað höfðu undan oki óbh'ðrar
nattnru og almenns skorts á helstu nauðþurftum.7 Ég hef nýlega gert mér mat
Ur Islandslýsingum tveggja sh'kra ferðalanga, en önnur þeirra var eftir austurríska
heimshornaflakkarann Idu Pfeiffer og hin eftir Frakkann Victor Meignan, en bæði
gafu þau út vinsælar bækur um ævintýri sín á framandi slóðum.8 Fyrirfram segist
Pfeiffer hafa gert sér í hugarlund að vegna fjarlægðar íslands frá sið(ó)menningunni
°g þeirrar staðreyndar að hér var engar borgir að finna, þá hlytu íslendingar að vera
serlega óspihtir og göfugir. Áður en lagt var upp í ferðina bjóst hún því við að
Ms. 285-8, 382-8; Heidi Hansson, „The gendeman’s north: Lord Dufferin and the beginnings of
Arctic tourism", Studies in Travel Writing, 13 (2009), bls. 61-73.
3 M.L. Pratt, Imptrial Eyes: Travel Writing and Transcuituration, 2. útg. (London 2008), bls. 3;
Ro>’ bridges, „Exploranon and travel outside Europe (1720-1914)“. í P. Hulme ogT. Youngs, ritstj.,
Fie Cambridge Companion to Travei Writing (Cambridge 2002), bls. 53-69.
4 Sjá Þorvaldur Thoroddsen, handfraðissaga ísiands: hugmjndir manna nm ísland, náttúruskoðun og rannsóknir,
]}rr og siðar (Kaupmannahöfn: Hið ísienska bókmenntafélag 1892-1904), einkum bindi III—IV;
Sumarliði ísleifsson, íslandframandi land (Reykjavík 1996), bls. 121-207.
s Ebenezer Henderson, lceland orthe Jouma/ of a Residence in thatls/and, during the Years 1814 and 1815, 1. bd.
(Edinborg 1818), bls. xxxiv.
6 Sama rit, bls. 215, 218, 376 og 2. bd. bls. 245.
^ Sbr. Sabine Baring-Gould, Ice/and: Its Scenes andSagas (London 1863), bls. xlvi.
5 Guðmundur Hálfdanarson, „Var ísland nýlenda?", Saga 52:1 (2014), bls. 42-75.
33