Sagnir - 01.06.2016, Side 261
samfélagslegt markmið. En þegar hugað er að tilgangi sagnfræðinnar í samfélaginu
finnst mér megintilgangur hennar tvíþættur. Annars vegar er hann sá að skýra
samtímann, að setja samtímann í samhengi við fortíðina til að við skiljum betur
raunveruleika okkar. Sagan mótar samtímavitund einstaklinga og hópa, jafnvel
án þess að þeir geri sér grein fyrir því. Sagan er mikilvægur þátmr sjálfsmyndar
einstaklinga og hópa og flestir hafa væntanlega einhverja hugmynd um sína sögu.
Það getur verið saga þeirrar þjóðar sem viðkomandi tilheyrir, kynþáttar eða f)öl-
skyldu.2 Hins vegar á sagnfræðin að vera gagnrýnin, spyrjandi, afbyggjandi.3 Hún
á að leitast við að brjóta niður fýrirframgefnar hugmyndir fólks um söguna og
samtímann, en þetta tvennt (sagan og samtíminn) er órjúfanlega tengt, og opna
leið fyrir nýjar túlkanir sögunnar. Hér vitna ég í Joan Wallach Scott, sagnfræðing:
Tilgangur gagnrýni er að gera þessa blindu bletti sýnilega tilþ>ess að opna kerfi
fyrir breytingum. Ekki að láta fullorðaðar, fullkomnar áætlamr koma í stað þess
sem fyrir er neldur að opna fyrir möguleikann á að hugsa (og hegða sér) á annan
hátt. Með orðum Theodors Ádorno felst gagnrýni í þvi þegar „opin hugsun vísar
út fyrir sjálfa sig“.4
Guðmundur Hálfdanarson svaraði spurningu Baldurs Þórs Finnssonar5 6 um
hver helsta notkun sögunnar sé í samfélagi okkar í dag svona:
Mikilvægasta notkun sögunnar, það er ekkert endilega sagnfræðin, saga
fortíðarmnari okkar samtima er það að hún er lykillinn og eiginlega undirstaða
þess hvernig Islendingar skilja sig sem hóp og... [sic] skilningur manna á fortíðinni
hefyir miklu miklu meiri áhrif en maður gerir ser grein fyrir og miklu miklu
meira mótandi áhrif á raunverulega samfélagsyimncrheldur en maður gerir sér
almennilega grein fy'rir. Og ég segi pað nú af því að það er ekki sagnfræðin af því
að sagnfræðin er mjög gagnnmiö fag og eiginlega gengur út á það að brjóta niöur
þessar fy'rirfram gefnu nugmyndir sem fóík hefurý'
Guðmundur kjarnar þarna vel þann tvíþætta tilgang sagnfræðinnar sem ég ræddi
hér að ofan, þótt hann aðgreini söguna og sagnfræðina.
Þá komum við að annarri og flóknari spurningu. Þarf þessi sagnfræði ekki að ná
til almennings til þess að hafa eitthvert hagnýtt gildi fyrir samfélagið í heild sinni?
Er þá ekki hka hlutverk sagnfræðinnar, ef hún á að vera gagnrýnin og afbyggjandi,
að hún tali til og hafi einhver áhrif á einmitt það fólk sem hefur þessi ráðandi
viðhorf og viðteknu venjur? Ég tel að sagnfræðingum hafi ekki tekist að uppfy'lla
þetta samfélagslega hlutverk nægilega vel.
2 Sjá t.d.: Jorma Kalela, Making History. The Historian and Uses of the Past (Basingstoke 2012), bls. 1-27.
3 Sjá t.d.: Sigrún Sigurðardóttir, „Að bera kennsl á hið óvænta. Munnlegar heimildir:
Möguleikar og sannleiksgildi“, Hvað er sagnjrœði? Rannsóknir og miðlun. Fjrirlestrarfrá hádegisfundum
Sagnfrœðingafélags íslands 2006-2007 (Reykjavík 2007), bls. 26-42, Agnes Arnórsdóttir, „Hvað er íslensk
sagnfræði?“, Hvað er sagnfmði? (Reykjavík 2007), bls. 43-57 og Sverrir Jakobsson, „Hvort kemur á undan,
rannsóknir eða miðlun?“, Hvað ersagnfmði? (Reykjavík 2007), bls. 103-111.
4 Joan W. Scott, „Sagnritun sem gagnrýni“, Ritið 8:1 (2008), bls. 170.
5 Tekið af Facebooksíðu námskeiðsins Sagan í samfélaginu, „Sagan í samfélaginu“,
https://www.facebook.com/groups/329871987198513/. Sótt 14. apríl 2015.
6 „Sagan í samfélaginu“, https://ww,w.facebook.com/groups/329871987198513/.
261