Tímarit Máls og menningar - 01.06.2010, Qupperneq 93

K r a t a áva r p i ð
TMM 2010 · 2 93
mun meira vald en þeir hefðu í markaðssamfélögum sem aftur dragi úr
líkum á því að sósíalísk lýðræðissamfélög yrðu langæ. Hinir kjörnu full-
trúar gætu freistast til að taka sér einræðisvald vegna hreðjataka sinna á
efnahagslífinu (Schumpeter, 1976: 232–296).
Það er meira en lítill sannleikskjarni í kenningum Schumpeters. En
hann fer nokkuð hratt yfir sögu hvað varðar hugmyndina um sósíal-
ískt ráðalýðræði. Samkvæmt henni á að stjórna samfélaginu, þar með
talið efnahagslífinu, af ráðum sem ráða ráðum sínum með lýðræðis-
legum hætti. Síðan myndu ráðin samhæfa gerðir sínar á landsvísu,
jafnvel heimsvísu. Hugsum okkur nú að ekki sé neinn markaður í slíku
kerfi. Þá yrði hættan sú að kerfið yrði firnaþungt í vöfum, endalausar
rökræður færu fram um smáatriði í fyrirtækjarekstri og feikierfitt
yrði að samhæfa ákvarðanir ráðanna. Þess utan myndi samhæfingin
krefjast umfangsmikils skrifræðis sem gengið gæti að ráðalýðræðinu
dauðu. Einnig gæti lýðræðið hrunið undan eigin þunga, efnahagskerfið
færi á hausinn og alger ringulreið skapaðist. Sú óreiða gæti orðið móðir
einræðisins. En jafnvel þótt ráðalýðræðið lenti ekki í slíkum hremm-
ingum þá eru fallgryfjurnar margar. Verði ráðunum stjórnað á opnum
fundum er hætta á valdatöku hinna virku. Ef fulltrúalýðræðið gilti í
þessu skipulagi er hætta á að þeir fulltrúar sem samhæfa ættu starf
ráðanna á landsvísu myndu fá of mikil völd í krafti þess að ríkja yfir öllu
efnahagskerfinu, samanber það sem Schumpeter segir.
Sá möguleiki er fyrir hendi að reynt yrði að raungera ráðslýðræði í
markaðssósíalísku skipulagi. Kerfið yrði þá líkt því sem var í Júgóslavíu
sálugu á dögum kommúnista, ríkið ætti framleiðslutækin, fyrirtækj-
unum væri stjórnað af starfsmannaráðum og markaðurinn samhæfði
gjörðir fyrirtækjanna. En þessi kostur er heldur ekki nógu góður. Ekki
er ósennilegt að fyrirtækin breyttust hægt og bítandi í hrein einkafyrir-
tæki þótt ríkið ætti þau kannski að nafninu til. Þess utan efast ég um
að svona kerfi væri skilvirkt, lítið rúm væri fyrir nýjungar og skapandi
eyðileggingu. Reyndar gæti hugsast að hægt væri að framkvæma
lýðræðislegan sósíalisma en hann myndi leiða til versnandi lífskjara.
Sú kjararýrnun gæti leitt til þess að menn yrðu fráhverfir kerfinu og
ákvæðu með lýðræðislegum hætti að hverfa aftur til kapítalisma.4
Sósíalisminn virðist því ekki ýkja góður kostur, auk þess hræða
sporin. En er „frjálst“ markaðskerfi miklu skárra? Nei og aftur nei,
markaðsfrjálst kerfi á það sameiginlegt með lýðræðislegum sósíalisma
að vera illframkvæmanlegt.
Nóbelshagfræðingurinn Joseph Stiglitz segir það enga tilviljun að
hönd markaðarins sé ósýnileg: hún sé nefnilega ekki til! Frjáls markaður