Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Side 31

G u ð j ó n S a m ú e l s s o n o g s i ð u n í s l e n s k r a r þ j ó ð a r
TMM 2017 · 2 31
skólann 1919, skrifar t.d. grein árið 1913 um þróun iðnaðarhúsa sem átti eftir að hafa mikil
áhrif á aðra evrópska módernista á næstu árum. Þeirra á meðal má nefna Le Corbusier sem átti
síðar eftir að skrifa stefnuyfirlýsingu sína um nútímaborgina árið 1925. Le Corbusier og Gro-
pius voru báðir þátttakendur í mótunarhreyfingu módernískrar byggingarlistar sem kallaðist
„alþjóðlegi stíllinn“ og var ríkjandi á 3. og 4. tug aldarinnar. Hins vegar eru þeir menn sem
Guðjón vísar í í grein sinni nokkuð eldri í hettunni. Sitte, Stübben og Unwin eru í grunninn
nítjándu aldar menn og því með aðrar áherslur í skrifum sínum. En þeir voru meðal braut-
ryðjenda í evrópskum skipulagsmálum og nýttust Guðjóni vel, sér í lagi sökum þess hve þróun
þessara mála var komin stutt á veg á Íslandi.
11 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag“, bls. 1.
12 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag“, bls. 1. Ritið sem Guðjón vitnar í er áreiðanlega: Ray-
mond Urwin, Town Planning in Practice: An Introduction to the Art of Designing Cities and
Urban Spaces.
13 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag“, bls. 1.
14 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag“, bls. 1.
15 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag“, bls. 1.
16 Sömu hugsun mátti sjá bregða fyrir hjá Halldóri Laxness nokkru síðar í Dagleið á fjöllum: „Fáir
menn njóta uppeldis bóka en það er ómögulegt fyrir mannlega veru að flýja uppeldisáhrif
húsa. Sálarlífseinkenni einstaklingsins mótast og hljóta stíl sinn mjög eftir einkennum húss-
ins, gæðum þess og vangæðum, þar sem hann elur aldur sinn“. Í þessu samhengi er ákveðin
gráglettni fólgin í annarri athugasemd Laxness úr sama kafla þar sem hann segir: „Hvílíkt
happ hefði það ekki verið ef sumar byggíngar hér í bænum, sér í lagi þau hús sem standa í
hjarta bæarins, kríngum Austurvöll, hefðu verið bygð þannig, að þau hefðu snarast eftir árið,
í staðinn fyrir að nú er alt útlit fyrir að þau muni öldum saman standa þarna í sínum klúra
herfileik sem minnisvarði yfir heimsku og ruddaskap fegurðarblindrar kynslóðar.“ En Guðjón
mun hafa teiknað margar þeirra bygginga sem umkringja Austurvöll, t.a.m. Hús Nathan og
Olsen, Hótel Borg, verslunarhúsið Nora Magasin í Pósthússtræti 9 og Landsímahúsið í Thor-
valdssenstræti 4. Halldór Laxness, Dagleið á fjöllum, Reykjavík: Helgafell, 1962, bls. 27, 28.
17 Sigurgeir Sigurðsson, „Prófessor Guðjón Samúelsson húsameistari“, Kirkjuritið, 4/1950, bls.
317–321, hér bls. 321.
18 Sjá umfjöllun um háborg m.a. í Pétur H. Ármannsson, „Landslag sálarinnar“.
19 Pétur H. Ármannsson, „Húsameistarinn frá Hunkubökkum“, bls. 12.
20 Meðal verka Guðjóns sem eru einkennandi fyrir sögustíl eru t.d. Kristskirkja á Landakotshæð
og Landsbankinn í Austurstræti.
21 Jónas Jónsson frá Hriflu var formaður Framsóknarflokksins í tíu ár og dóms- og kirkjumála-
ráðherra 1927–1932. Hann var einn mikilvægasti hugmyndasmiður íslenskrar þjóðernisstefnu
og óþreytandi við að benda á þjóðlega þræði í verkum Guðjón Samúelssonar. Jónas skrifaði til
dæmis ásamt Benedikt Gröndal bók um Guðjón, Íslensk Bygging: brautryðjendastarf Guðjóns
Samúelssonar og svo má finna kafla um Guðjón í fimmta bindi ritraðar Jónasar, Komandi ár.
22 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag: niðurl.“, Lögrjetta, 17 júlí 1912, bls. 1.
23 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag: niðurl.“, bls. 1. Þessi áhersla á börn er dæmigerð
fyrir þær hugmyndir sem voru ríkjandi í byggingarfræðilegri markhyggju á þessum tíma,
sér í lagi í undirgrein hennar sem kallaðist hverfiseiningakenning (e. neighbourhood unit
theory). „Hverfiseiningakenningin er sígilt dæmi um byggingarfræðilega markhyggju. Enn
á ný var vafasamri félagskenningu spyrt við röklega tæknilega úrlausn. Hugmyndin, eins og
hún var upprunalega sett fram í riti af Clarence Perry á 3. áratugnum, gekk í meginatriðum
út á aðferðir til að tengja efnisleg lífsgæði almenningi með kerfisbundnum hætti, með sér-
stakri áherslu á öryggi og hentisemi gangandi vegfarenda og sér í lagi barna“. Broady, Maurice
„Social Theory in Architectural Design“, People and buildings, ritstj. Robert Gutman, New
Jersey: Transaction Publishers, 2009, bls. 170–185, hér bls. 174. Þýðing og leturbreyting mín.
24 Það má benda á að 1934 voru Framsóknarmenn í stjórn hinna vinnandi stétta með Alþýðu-
flokki, og þarna má greina sósíalísk áhrif samfara byggðahyggjunni.
25 Guðjón Samúelsson, „Hugleiðingar um atvinnumál“, Tíminn, 26. október 1934, bls. 184.
26 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag: niðurl.“, bls. 1.
27 Guðjón Samúelsson, „Bæjafyrirkomulag“, bls. 1.