Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Blaðsíða 17

G u ð j ó n S a m ú e l s s o n o g s i ð u n í s l e n s k r a r þ j ó ð a r
TMM 2017 · 2 17
heilsufars- og félagslegum skilningi. „Bæjarfyrirkomulagið á mikinn þátt
í heilbrigði og þrifnaði bæjarbúa“, segir hann og bætir við að þar sem auð
svæði eru falleg „og þeim vel fyrir komið, ginna þau fólk út í sólskinið og
hið hreina loft“.26 Guðjón ítrekar að þrátt fyrir að margir standi í þeirri trú
að bæirnir á Íslandi séu það litlir að það „taki ekki að hugsa um að hafa
gott fyrirkomulag í þeim“ sé það misskilningur, bæir vaxi og það sé ódýrast
að „hugsa um gott bæjarfyrirkomulag sem fyrst“.27 Því næst útskýrir hann
meginatriði sem þurfi að víkja að í skipulagsmálum í sundurliðaðri greinar-
gerð.28
Þar fer maður sem sér rót allra meina félagsins liggja í óskipulagi. Hann
kallar á stýringu í anda – ekki eðli – ögunarsamfélags þar sem skipan hlut-
anna er ætlað að ala af sér „betri“ manneskjur og auka lífsgæði.29 Hagræðing
á heimilum og skipulag bæja hafa ekki eingöngu gildi í sjálfum sér heldur
hafa beinlínis forvarnargildi fyrir komandi kynslóðir. Þessi orð eru skrifuð
þegar Guðjón er aðeins hálfþrítugur og enn í námi – titlaður húsagerðar-
nemi – og það má undrum sæta hversu margt af því sem kemur fram í
greininni átti eftir að einkenna embættisstörf hans síðar meir, allt til starfs-
loka tæpum fjörutíu árum síðar.30
En greinin markaði auk þess annars konar vatnaskil, önnur en þau að nýju
blóði var spýtt í umræður um íslenska byggingarlist. Þegar fram liðu stundir
varð „Um bæjafyrirkomulag“, ásamt riti Guðmundar Hannessonar frá 1916,
Um skipulag bæja, lögð til grundvallar „við mótun fyrstu laga sem sett voru
um skipulag kauptúna og sjávarþorpa árið 1921“.31 Því mætti að vissu leyti
segja, líkt og Ólafur Rastrick bendir á „að þegar við upphaf faglegrar stefnu-
mótunar á Íslandi á sviði skipulagsmála hafi sú hugsun legið til grundvallar
að tengsl væru milli fagurfræði arkitektúrs og bæjarskipulags annars vegar
og siðlegrar breytni og siðmenningar íbúanna hins vegar“.32
Í riti sem Páll Líndal sendi frá sér 1982 segir að fyrir utan greinina „Bæja-
fyrirkomulag“ liggi fátt eftir Guðjón í rituðu máli, „a.m.k. sem aðgengilegt
er“.33 Hvað sem því líður má ætla að sökum stöðu sinnar sem húsameistari
ríkisins, þess félagspólitíska ágreinings/þrýstings sem var oft í kringum verk
hans, og þeirra upplýsinga- og umbótagilda sem hann tileinkaði sér, hafi
hann hreinlega ekki komist hjá því að blanda sér í dægurmálin – hann var
hluti af þeim og þurfti að tjá sig. Guðjón skrifaði aldrei langar ritgerðir eða
bækur, eins og Páll bendir á, sem kann að helgast af þeim önnum sem fylgdu
embættisstörfum hans fremur en áhugaleysi. Dagblöð og tímarit þess tíma
bera því hins vegar vitni að hann var ekki með öllu frábitinn hinu ritaða orði.
Það væri ekki ofsögum sagt að viss ljómi hafi leikið um þessa grein
Guðjóns í skrifum um skipulagsmál á Íslandi. Þó verður að benda á, án
þess að tilraun sé gerð til þess að varpa rýrð á innihald hennar, að tilurð
greinarinnar kann að hafa stafað af veraldlegri rótum en þörfinni til þess að
boða fagnaðarerindið, eins og hingað til hefur verið talið. Sagan á sér nokk-
urn aðdraganda og er að mörgu leyti samofin uppvexti Guðjóns.