Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Blaðsíða 144

U m s a g n i r u m b æ k u r
144 TMM 2017 · 2
En um hvað er að ræða? Í hverri ein-
ustu stöðu í sögunni eru einhver innri
rök, þótt þau geti stundum virst langsótt
í augum nútímamanna, og verkefni
sagnfræðinga er ekki síst að gera þau
sýnileg, njörva þau niður í raunveru-
leika síns tíma, og draga af þeim þær
ályktanir sem þau gefa tilefni til. Á
þennan hátt gerir Bergsveinn umsvif
athafnamannsins Geirmundar fyllilega
skiljanleg og segir sögu sem aldrei hafði
áður verið sögð. Þessi „röksaga“ er aðal-
efni bókarinnar, og myndar þannig
annað „lag“ hennar.
En Bergsveinn gengur enn lengra,
hann heldur röksögunni áfram, setur
hana fram með sviðsetningum þannig
að hún breytist á köflum í „sögulega
skáldsögu“. Yfir slíku fúlsa sagnfræð-
ingar gjarnan, en það er skammsýni.
Verkefni sagnaskáldsins á þessu sviði er
oft það eitt að velta fyrir sér hvernig
atriði sem heimildir nefna með einföld-
um og almennum orðum – t.d. „hann
bjó skip sitt“ – hafi gerst í hinum efnis-
lega raunveruleika, sjá kannske fyrir sér
menn sem eru að bræða skip sitt að
öndverðu vori og láta það síðan vel
þorna, það er svalt í veðri, menn berja
sér til hita þegar þeir eru ekki beint yfir
bræðslunni, og velta fyrir sér veðra-
merkjum. Á þennan hátt spinnur Berg-
sveinn upp langa og litríka frásögn af
Bjarmalandsferð, uppfulla af persónum
og atvikum, en þótt hún sé tilbúningur
hans eru atriðin ekki önnur en þau sem
gætu hafa gerst, og hljóta raunverulega
að hafa gerst einhvern tíma í slíkum
ferðalögum, en kannske ekki í sömu
ferðinni. Með slíkum skáldskap bregður
hann upp mynd úr veruleika tímans. En
hann á til að ganga miklu lengra.
Milli „röksögunnar“ og sögulegu
skáldsögunnar eru ekki skýr mörk í
verki Bergsveins, segja má að ofangreind
frásögn af Bjarmalandsferð sé einhvers
staðar á landamærunum, hún er ekki
mjög langt frá því sem venjulegir sagn-
fræðingar gætu leyft sér með sæmilega
góðri samvisku. En eigi að síður er þessi
sögulega skáldsaga það sem kalla mætti
þriðja „lag“ verksins. Og er þessi randa-
lín þá fullbökuð.
En aðferðir eru einungis þáttur í
verkinu; hversu snjallar sem þær eru
felst gildi þeirra einungis í því hvaða
sögu hægt er að byggja upp fyrir tilstilli
þeirra. Og Bergsveinn beitir þeim til að
setja fram nýja og róttæka kenningu um
landnámið og mannlíf í landinu á fyrstu
áratugum Íslandsbyggðar. Hún er í
stuttu máli á þessa leið: fornar heimildir
eru litaðar af því þjóðfélagi sem var full-
mótað á þeirra tímum, þegar Ísland var
nánast eingöngu landbúnaðarland þar
sem bændur yrktu hver sína jörð, það
kallar Bergsveinn „landbúnaðarkenn-
inguna“. Þær gerðu ekki ráð fyrir nema
einni leið annarri fyrir menn að safna
saman miklum auðæfum og það voru
víkingaferðir á fyrri tímum, rán og grip-
deildir á fjarlægum hálfum. Þess vegna
var lýsing þeirra á landnáminu harla
einföld: Norðmenn sem vildu ekki una
yfirgangi konungsvaldsins tóku sig upp
einn góðan veðurdag, sigldu til Íslands
með sitt hafurtask og fundu sér þar
bújörð. Kannske voru þeir líka í hernaði
í og með til að fanga þræla og ambáttir.
En þessi einfalda saga fær ekki stað-
ist, segir Bergsveinn, það er ekki svo
lítið mál að fara með sinn bústofn yfir
ólgandi útsæ, t.d. þegar þess er gætt að
hvert og eitt beljugrey þambar 30–40
lítra af vatni á dag og erfitt er að vita
fyrir hve siglingin verði löng, og setjast
svo að í ókunnu landi sem menn þekkja
einungis af óljósum og kannske miður
áreiðanlegum frásögnum annarra. Í
rauninni er landnám við aðstæður af
þessu tagi langt og flókið ferli; eftir að
menn hafa fundið landið þarf að kanna