Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Blaðsíða 103

To l s t o j e ð a M a j a k o v s k i j
TMM 2017 · 2 103
Samt er með þessum mönnum nokkur skyldleiki. Margt er t.d. hliðstætt í
afstöðu Tolstojs og Majakovskijs til bókmennta. Báðir hrekjast þeir oftar en
ekki milli upphafningar á þeim og afneitunar þeirra. Einkum og sérílagi
eiga þessir tveir gjörólíku menn það sameiginlegt að fyrirlíta flest það sem
aðrir menn höfðu verið að skrifa í landinu. Báðir fóru afar niðrandi orðum
um tilgangsleysi, gagnsleysi og lágkúru sjálfhverfra ljóða sem snerust um
angist skáldanna sjálfra og tíðindalitlar ástir eða þá um skáldsögur um lífs-
leiða, sukk og ómerkileg framhjáhöld. Hinn kristilegi anarkisti Tolstoj og sá
uppvöðslusami bóhem Majakovskij lýstu báðir, af misjafnri kurteisi þó, frati
á bókmenntir þær sem á boðstólum voru, enda væru þær yfirstéttarlúxus.
En svo skilja leiðir rækilega þegar kemur að því að svara hvað eigi að koma í
staðinn. Tolstoj vill helst skrifa uppbyggileg rit og aðgengileg fyrir alþýðuna
um rétt og rangt og hvernig lifa skal. Majakovskij vill virkja orðsins list í
hranalegum kvæðum sem hvetja menn til þess að rífa í rústir og byggja á ný:
steiktu, brenndu, skerðu, brjóttu.
Báðir eru sterkastir í niðurrrifinu og það er niðurrifið sem skiptir máli
mestu máli í aðdraganda byltingar.
Og einmitt í niðurrifinu er Tolstoj sterkari en fútúristinn ungi, þótt
dauður sé þegar byltingin hefst. Hann hefur verið lengi og mikið lesinn.
Hann var svo mikils metinn að einvaldur keisari þorði ekki að hreyfa við
honum – jafnvel þótt Tolstoj hefði hvatt til þess að þegnar hans neituðu
að gegna herþjónustu. Hann verður eitt merkasta dæmi sem til er um það
að í ófrjálsu þjóðfélagi getur mikill rithöfundur orðið eins og einskonar
hliðarríkisstjórn, eins og Alexander Solzhenytsin komst að orði síðar. Hann
eignaðist líka fjölda áhangenda sem trúðu heitt á boðskap hans og reyndu
að fylgja honum í verki, meðal annars í sérstökum sambýlum sem þeir gáfu
hans nafn.
Tolstoj hlaut áratugum saman hið mesta lof fyrir það hve snjall hann væri
að „rífa af mönnum grímurnar“ – afhjúpa þá. Leiða fram bæði það sem ein-
staklingar vilja síst kannast við hjá sjálfum sér og svo syndir samfélagsins:
hræsni, rangláta skiptingu lífsgæða, harðar refsingar. Hann tók til að mynda
upp hanskann fyrir dæmda bændur sem borguðu ekki skatta og sértrúar-
menn sem neituðu að gegna herþjónustu. En það sem varð drýgst til áhrifa
og setur sterkastan svip bæði á skáldsögur og ritsmíðar var það að Tolstoj
komst að þeirri niðurstöðu að líf hans sjálfs og annarra yfirstéttarmanna
væri svo ranglátt að ekki yrði við unað. Þessi greifi og landeigandi sagði sem
svo: líf okkar er reist á herfilegri misskiptingu eigna og gæða og þrælkun á
fátækum: við étum það í einu gestaboði sem heil bændafjölskylda þarf til að
komast af á heilu ári, látum þjóna okkur endalaust, bera frá okkur hlandið
og hvaðeina. Hann rekur upp heróp: „Þannig er ekki hægt að lifa“ – og það
endurómar út um allt samfélagið. Skammarljóð Majakovskijs um akfeita
burgeisa ná ekki til annarra en þeirra sem nenna að mæta á ljóðakvöld í stór-
borgum. En rödd Tolstoj heyrist út um allt. Menntafólk les skáldsögurnar