Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Blaðsíða 110

Á r n i B e r g m a n n
110 TMM 2017 · 2
sem lýsa bæði ömurleika og grimmd í hvunndagsleika rússnesks almúga sem
og draumum sem þrátt fyrir allt kvikna „í djúpunum“ um djörf og fögur
ævintýr. Hann gerðist með öðrum orðum söngvari byltingardraumsins og
reyndar öflugur stuðningsmaður flokks Leníns. Samt tók Gorkij byltingunni
1917 með ugg og efa, gagnrýndi hart vin sinn Lenín og félaga hans fyrir
alræðistilburði, hélt reyndar sjálfur úti blaði þar sem hann viðraði þessa
afstöðu sem og ótta sinn við að byltingin myndi reynast fyrst og fremst tor-
tímandi afl. Eftir að blað hans var bannað reyndi hann að hafa sín áhrif á
nýtt samfélag með því að leggja lið skáldum og vísindamönnum í allsleysi
borgarastríðsára og með útgáfu merkra bóka fyrir alþýðu. Eftir nokkurra
ára útlegð á Ítalíu sneri hann aftur til Sovétríkjanna og gerðist þá einhver
öflugasti boðberi þess fagnaðarerindis að einmitt Stalín og hans „sálarverk-
fræði“ gætu flýtt fyrir sköpun hins nýja og upprétta manns sem hann sjálfan
hafði dreymt um frá því hann var ungur. Og smíðaði því til staðfestingar
þá kenningu um mannbætandi og pólitískt virkar uppeldisbókmenntir sem
kenndar voru við sósíalískt raunsæi.
Skáld komu mikið við sögu í heimsstyrjöldinni síðari sem í Sovétríkjunum
var nefnt Föðurlandsstríðið mikla. Ung skáld þess tíma ortu þá sín bestu og
einlægustu ljóð og jafnvel þau skáld sem sett höfðu verið utangarðs í hálf-
gert ritbann eins og Pasternak og Akhmatova lögðu sitt til þeirrar baráttu
upp á líf og dauða við þýskan innrásarher sem þjóð þeirra átti þá í. Eftir
dauða Stalíns voru það einmitt rithöfundar sem höfðu frumkvæði um nýjar
áherslur, kröfugerð um sannleiksleit og heiðarleika og endurmat á leiðar-
vísum og stjórnarháttum næstliðins tíma. Það var skáldsaga Ilju Ehrenbúrgs,
Hlákan (Ottepel) sem gaf upphafi þessa tíma nafn árið 1954. Upp frá því og
allt þar til Sovétríkin liðu undir lok stóð stríð um bókmenntir og lesendur
í landinu milli valdhafanna og þeirra fylgifiska annarsvegar og þeirra sem
börðust, af misjafnri róttækni þó, fyrir auknu ritfrelsi, meira svigrúmi bók-
mennta til aðhalds, til endurmats og síðast til beins andófs.
Svo lauk þeirri sögu á því að æðsta valdastofnun þess þjóðfélags sem til varð
í rússnesku byltingunni, Kommúnistaflokkur Sovétríkjanna, hrökklaðist frá
völdum og ríkið sjálft leystist í sundur svo sem öllum er í fersku minni. Og þá
gerðust tíðindi sem mörgum komu í opna skjöldu: upp úr falli Sovétríkjanna
hefst þróun sem virðist á ótrúlega skammri stund hafa kveðið niður þá bók-
menntatrú sem hafði um tveggja alda skeið gagnsýrt alla rússneska umræðu,
styrkt þá „heimspeki vonarinnar“ um betri tíð og réttlátari sem svo margir
hugsandi og skrifandi Rússar höfðu sér til trausts og halds. Þróun sem veltir
úr sessi skáldum sem leiðtogum lífsins eða „kennurum í því að lifa“ eins
og stundum var að orði kveðið. Fyrr var minnst á bók Nóbelshöfundarins
Svetlönu Alexijevitsj, Endurnýttan tíma sem sett er saman úr ótal samtölum
við fyrrum sovétborgara. Þar má lesa margt um undarlega útbreidda eftirsjá
manna eftir mörgu því sem einkenndi sovéskt samfélag, einnig fólks sem
sovéskt stjórnarfar lék mjög grátt. Og þegar menn í andrúmslofti nokkuð