Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Blaðsíða 105

To l s t o j e ð a M a j a k o v s k i j
TMM 2017 · 2 105
ideja, þeirri sameiginlegu hugmynd ólíkra þenkjandi og skrifandi manna,
að Rússlandi sé ætlað sérstakt hlutverk í sögunni, ekki síst vegna þess ein-
mitt hve skammt það sé um marga hluti á veg komið. Vesturlönd eru langt á
undan okkur, sagði Tolstoj „en þau eru á undan okkur á rangri braut.“ Þess
vegna þurfi Vesturlönd í sinni þróun að byrja á því að stíga mörg skref til
baka meðan Rússar geti sótt fram nú þegar hina „réttu“ braut. Þótt skrýtið
sé féll þetta að nokkru leyti saman við endurskoðun Leníns og hans félaga
á vesturlandamarxisma: öreigabyltingin þarf ekki endilega að gerast fyrst í
háþróuðu vestrænu iðnaðarþjóðfélagi þar sem verklýðsstéttin er fjölmenn
og öflug, hún getur eins gerst í vanþróuðu samfélagi eins og því rússneska
vegna þess að þar er valdakerfið veikara og brothættara en á Vesturlöndum.
Tolstoj reyndist semsagt í sterkri stöðu til þess að hafa raunveruleg áhrif
á framvindu mála. Skáldsögur hans höfðu gefið honum frægð og áhrifavald
sem hann fylgdi eftir með öðrum skrifum. Til hans leitaði fjöldi fólks úr
öllum hornum Rússlands; um aldamótin 1900 hafði myndast í Rússlandi
net lærisveina sem í gengu jafnt þorpsöldungar, förumenn, herforingjasynir
sem skáld og allir gerðu þeir Tolstoj að einskonar „leiðtoga lífs síns“ og báru
boðskapinn áfram, líka til hinna ólæsu.
Því má segja að einmitt Tolstoj sé þetta fágæta dæmi um að rithöfundur
hefur raunveruleg áhrif, ekki aðeins á hugsunarhátt mikils fjölda manna
heldur og beinlínis á atburði. Þegar á leið heimsstyrjöldina fyrri ráku bols-
hevikar Leníns ramman áróður meðal rússneskra hermanna fyrir því að
friður kæmist á strax. Og bæði þeir og aðrir dreifðu meðal þeirra bæklingum
Tolstojs gegn styrjöldum og herskyldu og þessi lesning var meðal þess
sem hraðaði upplausn rússneska hersins á vígvöllunum og flýtti þar með
bæði fyrir hruni keisaradæmisins og falli þeirrar borgaralegu samsteypu-
stjórnar sem við tók fyrst eftir afsögn Nikulásar keisara. Vígorðið „jörðin til
bændanna“ var í anda einnar helstu kröfu Tolstojs og var einmitt það sem
öðru fremur hvatti til dáða byltingarflokk Esera sem árið 1917 voru í raun
sterkari en flokkur Leníns. En þegar Lenín stal þessu vígorði frá Eserum
fór allt að ganga hraðar í því að safna bændastrákum í byltingarflokkinn
harðasta, flokk bolshevika Leníns og síðar í Rauða herinn í borgarastríðinu
sem gekk yfir landið eftir valdatöku þeirra.
Að öllu samanlögðu er ekki undarlegt þótt skarpur og harðskeyttur
menningarrýnir í Rússlandi samtímans, Dmitrij Bykov, segi hiklaust: „Það
segir sig sjálft að án Tolstojs hefði aldrei komið til neinnar byltingar.“ Svo
afdrifaríkt hafi það verið að þessu stórskáldi og greifa hafi runnið svo til rifja
örbirgð bændanna að hann fór að telja sjálfan sig og sína stétt samábyrga og
samseka um allt það böl. Hinsvegar má segja sem svo, að menn eins og Maja-
kovskij hafi, að svo miklu leyti sem til þeirra heyrðist, prédikað yfir þeim
sem þegar voru í niðurrifsham og til alls vísir.