Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Blaðsíða 130

U m s a g n i r u m b æ k u r
130 TMM 2017 · 2
R.U.R. Rossumovi univerzální roboti
eða Alþjóðlegir róbótar Rossums (1921),
en þar er orðið róbót í fyrsta sinn notað
um tilbúna veru. Sjón vísar mjög til
Meyrinks í Augu þín sáu mig en nefnir
einnig róbot Rossums, og leikritið geng-
ur aftur í Ég er sofandi hurð í verkefn-
inu sem Hrólfur stofnar utanum hina
nýju gervigreind og nefnist „The
Reykjavík Unilingua Research, skamm-
stafað R.U.R.“ (560). Verkin tengjast
gotnesku og framúrstefnu og því má
vera ljóst að gólem Sjóns tilheyrir heimi
hrollvekja, furðusagna og vísindaskáld-
sagna – auk þess að hafa smitast af
framúrstefnu.
Þessi miðalda- og forsögulega fyrir-
mynd er færð til samtímans í sögu
Sjóns, en í Augu þín sáu mig er síðari
heimsstyrjöld umgjörð ofsókna gegn
gyðingum. Í Með titrandi tár er þessi
rammi gyðingaofsókna útfærður í
umfjöllun um þjóðerni, eins og ljóst má
vera af titli verksins; annarsvegar útfrá
þjóðernishyggju og hinsvegar sem
könnun á þjóðerni Íslendinga, hvernig
það var skapað og mótað.
Áherslan í báðum verkunum er á
mótun, tilbúning og það að skapa nýja
(mann)veru í krafti samsláttar efnis og
anda. Góleminn telst vera skrýmsli, þar
sem hann verður til án getnaðar og fæð-
ingar, utan við yfirráðasvæði guðs.
Hann er búinn til úr vessum Prag og
Löwe og síðan lífgaður í augum Marie-
Sophiear – en það er hún sem er vísað
til í titlinum ‚augu þín sáu mig‘. Að auki
vísar þessi sköpun í krafti augnaráðs
augljóslega til höfundarnafnsins Sjón.
Samkvæmt þjóðsögunni um góleminn
er honum neitað um tungumál, og þar
með eiginlegt líf, en eins og ljóst má
vera af lýsingunni á sköpun gólemsins –
lífgun með orðum – er vald á tungumáli
nauðsynlegt til sköpunar.2 En þetta mál-
leysi á greinilega ekki við um gólem
Sjóns, sem sjálfur er einmitt skapari;
það er hann sem segir sögurnar í
Codexinum, sögur sem jafnframt fjalla
um tilurð hans sjálfs og þá sérstaklega
það hvernig hann umskapar sig sem
þjóðsagnaveruna gólem.
Allar bækurnar einkennast af ríkri
sjálfsmeðvitund. Umfjöllun skáldsagn-
anna um eigin sköpun er spegluð í sköp-
un gólemsins og því er hugtakið ‚sjálf-
saga‘ hér sérlega viðeigandi. Verkin þrjú
„fjalla[…] um sjálf[…] sig“ og eru bæði
„sjálfsvísandi“ og „sjálfsmeðvituð“, auk
þess að lýsa beinlínis mótun sjálfsmynd-
ar eða sjálfsveru.3
Skáldsögurnar í CoDex 1962 mynda
saman margfalda sköpunarsögu. En þær
snúast ekki einungis um eigin sköpun-
arferli heldur er hér fjallað um sköpun á
nýju mannkyni; sæborgum. Sæborgina
má skilgreina sem samþáttun lífrænna
og ólífrænna þátta sem eru innbyrðis
háðir, en umfram allt er hún tilbúin
vera, afkvæmi tækni, tilrauna, galdra.
Uppruni hennar er ekki einn og einfald-
ur heldur samsettur úr fjölbreyttri
blöndu goðsagna, vísinda og skáldskap-
ar. Sæborgin er tákn um endurskoðun
mennsku og jafnframt endurmat á kynj-
um og kyngervum, tvíhyggjunni sem
einkennir hugmyndir um og viðhorf til
kynja.4 Alls konar kynusli er í þríleikn-
um og sköpun gólemsins helst í hendur
við það verkefni að losna úr viðjum
hefðbundinna kynjaímynda og hugsa út
fyrir andstæðuparið karl-kona með
sínum einfölduðu gagnkynhneigðu við-
miðum.5
Fyrri tvö verkin í CoDex 1962 vísa
mjög til hrollvekjunnar, bæði gotnesku
skáldsögunnar og nýrri hrollvekja. Í
slíkum skáldsögum er spurningin um
mennskuna miðlæg og í vísindaskáld-
sögunni er hún enn fyrirferðarmeiri.
Verkin þrjú bera einmitt undirtitla sem
vísa til bókmenntagreina, Ástarsaga,