Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Blaðsíða 96

Á r n i B e r g m a n n
96 TMM 2017 · 2
nálgist hana, færið frá henni til nútímans allt sem þið getið. Líf ykkar verður
bjart og gott, ríkt að gleði og nautn allt eftir því hve mikið þið getið fært af
henni til nútímans.“
Í bókinni Endurnýttur tími (Vremja sekond hand, 2013), sem Nóbelsverð-
launahöfundurinn Svetlana Alexijevitsj byggir á ótal samtölum við síðustu
kynslóðir sovétborgara, minnast sumir þeirra einmitt á skáldsögu Tsjerny-
shevskijs sem eitt af þeim ritum sem varð þeim að leiðarljósi frá ungum aldri.
Trúin á mikinn áhrifamátt skáldskapar sameinaði bæði andstæðinga eins
og Tsjernyshevski og Dostojevskij, sem og rithöfunda og gagnrýnendur og
lesendur af ýmsu tagi. Trúaða jafnt sem trúlausa, þjóðernissinna og þá sem
fúsir voru til að opna upp á gátt fyrir vestrænum áhrifum, róttæklinga og
íhaldsmenn. Um leið má segja að þeir hafi hver með sínum hætti siglt undir
fána sem heimspekingurinn Nikolaj Berdjajev kallaði „rússkaja ideja“ (rúss-
nesk hugmynd, hugsjón) og hann hefur gert grein fyrir, bæði í samnefndri
bók sem og annarri sem hann nefndi „Rætur og merking hins rússneska
kommúnisma“ (Istoki i smysl rússkogo kommúnizma) en bæði þessi rit samdi
Berdjajev í útlegð í París.
Með „rússkaja ideja“ er átt við þá meginhugmynd, þann grundvallarþátt í
lífsviðhorfum Rússa, einkum menntamanna, sem lesa má úr hugarfarssögu
Rússlands. Rússkaja ideja er að mati Berdjajevs og reyndar margra fleiri,
mjög útbreidd trú á sérstakt hlutverk Rússa í sögunni, á rússneska þjóð sem
boðbera þeirra sanninda sem mestu skipta, ekki aðeins fyrir Rússland sjálft
heldur og allan heim. Rússneskur söguskilningur er sagður mótast af þeirri
„frelsunarguðfræði“ að í rússneskri þjóð leynist miklir kraftar, hún sé þjóð
framtíðarinnar sem muni leysa þau vandamál sem leitt hafi Vesturlönd í
ógöngur. Þessi söguskilningur er svo jafnan að verki með ýmsum hætti í
rússneskri ljóðlist og skáldsögum.
Ef til vill var fagnaðarerindið tengt útbreiðslu þess sannasta og besta
kristindóms sem menn eins og Dostojevskij vildu finna í rússnesku mann-
lífi. Ef til vill vonum sem róttækir hugsuðir eins og Alexander Herzen eða
narodnikar (alþýðuvinir) héldu á lofti um að Rússar gætu haft forystu um að
koma á sósíalisma án þess að menn þyrftu fyrst að gangast undir valdaskeið
borgarastéttar og kapítalisma eins og gerst hafði á Vesturlöndum. Um leið
sýna hugsandi og skrifandi menn mikla trú á þann „sannleika“ sem búi með
alþýðunni (hvort heldur hann tengist kristnum rétttrúnaði eða samvinnu-
lífsháttum í sveitum), og taka hann flestir fram yfir þær kenningar sem þeir
menntuðu hafa flutt inn eða fundið upp á. En ef Rússar, segir Berdjajev,
tileinka sér vestrænar hugmyndir lyfta þeir til vegs einhverri kenningu eða
tilgátu sem á Vesturlöndum gerir ekki tilkall til að vera allur sannleikurinn
og gera hana að einskonar heilagri opinberun sannleikans. Því „strúktúr
sálarinnar“ er jafnan sá hjá hugsandi Rússum að menn skuli játa einhverja
„rétta trú“. Sömu leið fer rússneskur marxismi, hann fær fljótt helstu ein-