Tímarit Máls og menningar - 01.10.2016, Blaðsíða 67

A l b e r t D a u d i s t e l – h ö f u n d u r í ú t l e g ð
TMM 2016 · 3 67
lista þar. Greinin nefnist „Ísland í draumsýn og veruleika“ og er óður til
Reykjavíkur eins og hún kom honum fyrir sjónir, en hún ber þess reyndar
líka vitni að hann er farinn að kynna sér íslenska málaralist og íslenska
menningu yfirleitt.11 Það má sjá í uppflettiritum þar sem Alberts Daudistel
er getið að hann hafi skrifað undir dulnefninu „Island“, en dæmi um það
eru vandfundin.12 Hann hafði þó haft tengsl við nokkur þýsk blöð, þeirra á
meðal Berliner Tageblatt, sem nasistar bönnuðu ekki fyrr en 1939, og gæti
hafa skrifað greinar um Ísland fyrir þá eins og Páll Baldvin nefnir í sinni
bók, og þá undir þessu dulnefni.
Félagar Daudistels leggja sig greinilega fram við að tryggja dvalarleyfi
hans hér. Tengslin við Morgunblaðið hafa hugsanlega hjálpað, en þegar sótt
er um framlengingu dvalarleyfis fyrir hann í desember 1938 stendur m.a.
hið svonefnda Friðarvinafélag að baki umsókninni. Þar voru í forsvari menn
úr öðrum flokkum en Rauðu pennarnir, svo sem Guðlaugur Rósinkranz
framsóknarmaður og Stefán Jóhann Stefánsson alþýðuflokksmaður. Víst er
að dvalarleyfið fékkst og íslenskir kommúnistar héldu áfram að skjóta yfir
þau hjón skjólshúsi, til dæmis voru þau sumarið og haustið 1939 á Eskifirði,
hjá Einari Ástráðssyni lækni og hjá Arnfinni Jónssyni skólastjóra, vini,
sveitunga og skoðanabróður Kristins E. og Halldórs Stefánssonar. Sonur
Arnfinns, leikarinn Róbert, segir í endurminningum sínum: „Þau komu til
okkar rétt fyrir stríð. Eftir að það var skollið á urðu þau mjög óttaslegin því
að þau vissu ekki nema Þjóðverjar kæmu hingað og legðu undir sig hólmann.
[…] Hann þótt nokkuð sérlundaður, afskaplega varkár og hægur – alveg and-
stætt við konuna, vildi lítið blanda geði við annað fólk og fór helst ekki út
fyrir dyr. Af hverju það veit ég ekki“.13 Hafi maður í huga flótta Alberts um
jólin 1935 verður það óneitanlega skiljanlegt.
Albert og Edith komu þó aftur til Reykjavíkur og fengu inni í pínulítilli
íbúð fyrir ofan kjötbúðina Von á Laugavegi 55 – slátrarasonurinn var kominn
á kunnuglegar slóðir – og bjuggu þar alla tíð síðan. Þór Whitehead segir í bók
sinni, Stríð fyrir ströndum, um Albert Daudistel á Íslandi: „Þar settist hann að
á Laugavegi 55, skrifaði bækur, sem ekki voru gefnar út, keðjureykti og drakk
kaffi, tortrygginn á alla, sem ekki játuðu óhvikula trú á heimsbyltinguna
og Ráðstjórnarríkin. Kona rithöfundarins, Edith, sem var Gyðingur í aðra
ættina, vann einkum fyrir heimilinu“.14 Heimildarmaður Þórs er annar
þýskur flóttamaður, Ottó Magnússon Weg. Lýsingin er býsna kuldaleg og
Björn Franzson ber vini sínum annað vitni í minningargrein sinni: „Albert
Daudistel var maður glaðlyndur og hreinskilinn, gamansamur, gæddur
skáldlegu hugmyndaflugi og fágætri frásagnargáfu og frásagnargleði.“ Mikið
er fallegt að einhver hafi líka minnst hans með þessum hætti.
En meginatriðin í frásögn Þórs eru rétt: Edith vann fyrir heimilinu, í blöðum
fimmta og sjötta áratugarins má finna smáauglýsingar frá henni þar sem hún
býður einkatíma í þýsku og lofar „skjótri talkunnáttu“, en Albert hélt áfram
að skrifa verk sem enn hafa ekki komið út – og munu líklega aldrei gera það.