Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Side 53

TMM 2016 · 4 53
Ástráður Eysteinsson
Á kafi í snjó
Um lesbirtu í Höllinni 
Hvernig byrja sögur?
Eftir Franz Kafla liggja þrjár skáldsögur. Engri þeirra lauk hann en sú
síðasta, Höllin, sem birtist á íslensku í fyrra, 2015, hefst á þessa leið:
Koma
Það var áliðið kvölds þegar K. bar að garði. Þorpið var á kafi í snjó. Ekkert sást í
hallarhæðina, hún var umlukin þoku og myrkri, ekki svo mikið sem ljósglæta gaf
til kynna hvar höllin stóra væri. K. stóð lengi á trébrúnni sem lá frá þjóðveginum að
þorpinu, og horfði upp í tómið sem þar virtist vera.1
Í upphafi skyldi endinn skoða. Þennan málshátt má hafa sem leiðarhnoða við
könnun sagnaverka og hann hlýtur að virka á báða vegu; upphafið er einnig
fróðlegt til athugunar, endurskoðunar, við sögulok. „Hvað er byrjun?“ spyr
palestínsk-bandaríski bókmenntafræðingurinn Edward Said í formála bókar
sinnar um byrjanir, Beginnings. „Hvað þarf að gera til að byrja? Hvað er sér-
stakt við byrjun sem athöfn eða stund eða stað? Getur maður byrjað hvenær
sem manni sýnist? Hverskonar afstaða eða hugarástand er nauðsynlegt til að
byrja? […] Hversu mikilvæg er byrjunin fyrir bókmenntaverkið?“2
Upphaf bókmenntaverks er hvort tveggja í senn dyr og anddyri, „megin-
inngangurinn að því sem þar er boðið upp á“, eins og Said kemst að orði
(3), en jafnframt þáttur í heildarbyggingu verksins. Said ræðir sérstaklega
hvernig skáldsagan á Vesturlöndum hafi þróast sem frelsisform í sam-
spili einstaklinga og samfélags, sem vettvangur uppgötvunar en jafnframt
sagnaform er setur frelsi og uppgötvun vissar skorður, og að fyrir vikið
hafi hin „klassíska skáldsaga“ orðið fremur íhaldssamt fyrirbæri (82–83).
Hluti af þessu utanumhaldi, þessari byggingarreglugerð, birtist í sögulok-
unum, hvernig bundinn er endahnútur á verkið. Í bókinni The Sense of an
Ending greinir breski bókmenntafræðingurinn Frank Kermode endalokin
sem lykilatriði merkingarsköpunar í sagnagerð.3 Freistandi væri að huga í
þessu sambandi að frestuninni sem lífæð sagnalistar – og eins og sjá má í
Þúsund og einni nótt er frestunin líka form byrjunar, endurnýjunar. Said
les byrjunina að sumu leyti gegn áherslu Kermodes á endalokin, gegn þeim