Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Blaðsíða 61

Á k a f i í s n j ó
TMM 2016 · 4 61
Oft hefur hugtak Jacques Derrida „afbygging“ (fr. „déconstruction“) verið
notað af misjöfnu tilefni en hér á það sérlega vel við. Höllin virðist í niður-
níðslu og jafnvel beinlínis tekin að molna – og þá einnig sem hugmynd er
lesandi meðtekur. Athyglisvert er að K. tengir hana við heimabæ sinn, en
vísanir til æsku hans og fyrra lífs eru fágætar í sögunni. Það undirstrikar á
hinn bóginn að höllin er líkt og deigla þess sem er séð, munað og hugsað í
sögunni; hún kann að lúta lágt og allt að því renna saman við þorpið, en hún
er síbreytileg og rís upp aftur þegar síst varir. Hún er eins konar prófsteinn
„þess sem við sjáum þegar við lesum“, svo aftur sé vísað til Mendelsunds. Á
einum stað síðar í sögunni er K. aftur einn á ferð, en „brátt tók auðvitað að
skyggja“ – enda láta hvorki tími né birtumagn að stjórn í þessari sögu, heldur
eru undirorpin skynjun – og síðan segir:
Kyrrð umlukti höllina eins og ætíð en útlínur hennar tóku að daprast, til þessa hafði
K. aldrei séð þar hið minnsta lífsmark, kannski var ógerningur að greina nokkuð úr
þessari fjarlægð; og samt sóttust augun eftir því og vildu ekki una kyrrðinni. Þegar
K. virti höllina fyrir sér fannst honum stundum að hann horfði á einhvern sem sæti
þarna í rósemd og horfði fram fyrir sig, samt ekki niðursokkinn í hugsanir og þar
með ónæmur á hvaðeina, heldur frjáls og áhyggjulaus; rétt eins og hann væri aleinn
og enginn fylgdist með honum; og þó hlaut hann að taka eftir því að fylgst var með
honum, en það raskaði ekki ró hans hið minnsta og raunin var sú – ekki var vitað
hvort það var orsök eða afleiðing – að augnaráð áhorfandans fann ekki festu og
hvarflaði burt. Þessi áhrif styrktust enn í dag vegna þess hve snemma dimmdi, því
lengur sem hann horfði, þeim mun minna gat hann greint, þeim mun dýpra sökk
allt í rökkrið. (133–134)
Hér fáum við höllina sem mannsmynd – eða er hún spegill? Höllin er lykil-
þáttur í umhverfi sögunnar, kennileiti sem jafnframt drottnar með sínum
kvika hætti yfir stund og stað. Í tilvitnuðum orðum minnir hún mjög á
jökulinn í Kristnihaldi undir Jökli eftir Halldór Laxness. Saman mynda
snjórinn og höllin hjá Kafka skynheild á borð við „hið hvíta tarínulok
heimsins“, sem Halldór birtir okkur en er þó aldrei stöðugt. „Þessi jökull er
aldrei einsog vanalegt fjall. […] Það er einsog þetta fjall hafi aungva skoðun“,
en það er „altogekkert“.12 Samanburðurinn er athyglisverður; jökullinn er
einskonar höll náttúrunnar í skáldsögu Halldórs en snjórinn og höllin hjá
Kafka mynda saman „jökul“ sem heldur staðnum í greipum sér. Það tak er í
senn þétt og óljóst, nær utan um allt og ekkert.
Rétt eins og snjórinn skerpir vissar línur en eyðir öðrum, þannig flæða
höllin og þorpið stundum saman í eitt, eins og sjá má í tilvitnun hér að
framan, en einnig með því móti að höllin leggst yfir þorpið. Maðurinn sem
reynir að vísa K. burt í upphafi sögu segir: „Þetta þorp er í eigu hallarinnar,
sá sem býr hér eða gistir, býr eða gistir á vissan hátt í höllinni“ (8). Orðalagið
„á vissan hátt“ felur í sér hin óljósu mörk sem virðast hverfa og skerpast á
víxl, eftir hentugleikum, geðþótta. Þorpið birtist líka stundum sem rækilega
afmarkaður heimur og engin leið að komast þaðan upp í höllina. Þannig