Orð og tunga - 2021, Blaðsíða 110

Þorsteinn G. Indriðason: Viðskeytaraðir í íslensku 99
-samur, -sk, -ugur og ­ull. Eins og fram kom í 5.2.2 þá getur ­látur ekki
tengst viðskeyttu grunnorði en viðskeytið getur hins vegar bætt við
sig viðskeyti, sbr. góðlátlega, hóglátlega, kyrrlátlega, ranglátlega, rétt lát-
lega, tómlátlega, þakklátlega, þrálátlega og örlátlega. Viðskeytið er því
gott dæmi um það að viðskeyti getur verið hluti viðskeytaraðar en
það getur bara ekki verið í öðru sæti í slíkri röð.
5.2.4 Umröðun viðskeyta virðist útilokuð
Umröðun tveggja viðskeyta í íslensku er vandfundin því valhömlur
viðkomandi viðskeyta verða að passa saman til þess að hún gangi
upp, sbr. umfjöllun í 3.4. Í dæminu góð(L)lát(L)legur(L) tengist ­látur við
lýsingarorðið góður og myndar lýsingarorð, sbr. góðlátur. Viðskeytið
­legur getur svo tengst ­látur og myndað lýsingarorðið góðlátlegur. En
hvað gerist ef við snúum við röð viðskeytanna? Í íslensku finnum við
lýsingarorðið góðlegur og viðskeytið ­látur getur tengst lýsingarorðum
þannig að það ætti ekki vera neitt í veginum fyrir því að mynda
lýsingarorðið *góðleglátur. Orðið er hins vegar ótækt vegna þess að
hér er önnur hamla brotin. Sú hamla felst í því að viðskeytið ­látur
getur nær eingöngu tengst einsatkvæðis grunnorðum eins og góð,
sbr. einnig 5.2.2. Um leið og grunnorðið er orðið viðskeytt þá gengur
orðmyndun með ­látur ekki.
Og jafnvel þar sem valhömlur virðast passa saman er umröðunin
erfið. Til þess að sýna þetta er hægt að taka dæmi um viðskeytin
-samur og -legur sem bæði geta tengst grunnorðum sem eru nafnorð
(N) og lýsingarorð (L), sbr. t.d. sið-samur, sið-legur, góð-samur og
góð-legur. Valhamla -samur kveður því m.a. á um að viðskeytið geti
tengst grunnorði sem er nafnorð(N) og myndað lýsingarorð(L),
siðsamur, en viðskeytið virðist líka geta tengst grunnorði sem sjálft
er viðskeytt, sbr. hug-ul-samur þó það sé reyndar ekki algengt.
Valhamla -legur kveður á um að viðskeytið geti sömuleiðis tengst
grunnorðum sem eru lýsingarorð(L) og nafnorð (N) og myndað
lýsingarorð (L) og hér gildir það sama og um -samur; viðskeytið
getur tengst grunnorði sem sjálft er viðskeytt, sbr. kunn-ug-legur.
Atkvæðabygging grunnorðsins fyrir og eftir umröðun þessara
viðskeyta ætti því ekki að vera fyrirstaða þó hún sé oft hindrandi
þáttur í svona ferli. Ef reynt er að snúa við röð viðskeytanna ­samur
og ­legur í afleidda orðinu sið(N)­sam(L)­legur(L) þá kemur í ljós að
það gengur ekki, sbr. *sið(N)-leg(L)-samur(L), þó skilyrðum virðist
fullnægt. Skýringin er að öllum líkindum sú að ­samur á erfitt með
tunga_23.indb 99 16.06.2021 17:06:51