Saga - 2013, Side 98

sér aukna ólgu í samskiptum við Breta til að virkja þjóðerniskennd
landsmanna í sína þágu með hrapallegum afleiðingum fyrir þjóð -
stjórn Framsóknarflokks, Alþýðuflokks og Sjálfstæðisflokks. Her -
mann var líka um sumt enn hneigðari til þjóðernishyggju og hlut-
leysis en aðrir ráðherrar, þó að hann reyndi að halda góðri sambúð
við Breta.7 Í september 1940 hafði hann kvatt skólastjóra á fund í
Reykjavík og beitt sér fyrir því að þeir settu æskufólki strangar regl-
ur um umgengni við herinn. Hann hafði hvatt almenning til að sýna
hermönnum einarðlega kurteisi en forðast allt samneyti við þá.
Framferði „nokkurs hluta kvenþjóðarinnar“ gagnvart hermönnum
hefði verið til vansæmdar, svo að til „stórrar ógæfu horfir“.8 Með
yfirlýsingum forsætis- og dómsmálaráðherra og umgengnisreglum
skólastjóra virtist ríkisstjórnin hafa veitt landsmönnum leiðsögn um
framkomu við hermenn.
Það var engin furða þótt ugg setti að mörgum Íslendingum vegna
ástandsins. Á einni nóttu hafði Reykjavík verið hernumin og rösku
ári síðar, í júlí 1941, voru um 30.000 breskir hermenn í landinu.9 Það
svaraði til um það bil fjórða hluta landsmanna, sem þá voru alls um
121.000. Langmestur hluti hersins sat í Reykjavík og nágranna-
byggðum, en í höfuðstaðnum voru þá um 38.000 íbúar. Hermenn,
sem voru margfalt fleiri en íslenskir karlmenn í sambærilegum
aldursflokkum suðvestanlands, sóttu mjög í skemmtana- og af þrey -
ingar líf Íslendinga. Hlutföll á milli karla og kvenna í landinu höfðu
um turnast og margir óttuðust að íslenskar konur væru að snúa baki
við löndum sínum. Smæð þjóðarinnar hlaut að magna ótta við að
hernámið gæti orðið henni að grandi. Áfengisflóð hafði líka fylgt
komu hersins og batnandi kaupgetu fólks. Íslendingar stóðu skyndi-
lega frammi fyrir reynslu sem engin fordæmi voru fyrir.10
þór whitehead96
7 Þór Whitehead, Bretarnir koma. Ísland í síðari heimsstyrjöld (Reykjavík: vaka-
Helgafell 1999), bls. 82–83, og 121–127; Lbs. (Landsbókasafn Íslands, handrita-
deild). Lbs. 5228 4to. Ratschläge für die Politik der kommunisten in der
Sozialistischen einheitspartei Islands, 9. maí 1940; „Íslensku stúlkurnar og
breski herinn“, „kvennasíðan“, Þjóðviljinn 16. október 1940, bls. 2 og 4.
8 „Sambúð Íslendinga og setuliðsins“, Tíminn 17. september 1940, bls. 1. „Ávarp
til þjóðarinnar frá skólastjórafundinum“, Tíminn 20. september 1940, bls. 1.
9 Þór Whitehead, Ísland í hers höndum. Myndir úr stríði 1940–1945 (Reykjavík:
vaka-Helgafell 2002), bls. 39.
10 Sigurður Magnússon, „Hernámið“, Jörð. Mánaðarrit I:3 (september 1940), bls.
262–266; Bjarni Guðmarsson og Hrafn Jökulsson, Ástandið, bls. 84–96.
S[teindór] S[Sigurðsson], Meira um setuliðið og kvenfólkið (Reykjavík: S.n. 1941).
Saga haust 2013 NOTA_Saga haust 2004 - NOTA 23.6.2020 15:04 Page 96