Andvari - 01.01.2019, Side 143

142 ÁSTRÁÐUR EYSTEINSSON ANDVARI
Óðar en honum varð litið út til hinna stóru skipa með kross Sankti Jakobs á þöndum
seglunum, skildi hann, hvað klukkan sló. Hvílík skelfing! Í þessum afskekktasta
afkima Austurlanda, þar sem viðskipti höfðu blómgazt án íhlutunar vantrúaðra,
hafði nú þessum börnum Satans skotið upp. Þarna voru þeir komnir ljóslifandi með
hinar hræðilegu fallbyssur sínar og handbyssur, þessir morðingjar, þessir fjand-
menn Spámannsins. Um friðsamlega verzlun og ríflegan hagnað var nú ekki lengur
að ræða fyrir hann og hans líka. (212)
Í bók Zweigs um Erasmus er vikið að því hvernig Evrópa breiðir sig „yfir
alla heimsbyggðina“ (19) og hvernig þetta glæddi mörg svið mannlífs nýrri
orku. Ekki gefst hér rými til að fjölyrða um það hvernig þessi „skyndi-
víkkun á heimsrýminu“ (20) fór með ýmsa íbúa fjarlægra landa sem glöt-
uðu yfirráðum á jarðnæði sínu og lífi. En í Evrópu hlutu þessar breyting-
ar einnig að „leiða til ámóta kröftugrar uppstokkunar á sálarrýminu“ (20).
„Fróðleiksþráin streymdi út úr klaustrunum og inn í háskólana [...] sem varn-
arvirki frjálsra rannsókna. Nú opnaðist svigrúm fyrir skáldið, hugsuðinn
og heimspekinginn [...]. Húmanisminn reynir nú að gefa mannfólkinu hið
guðlega á ný án milligöngu kirkjunnar og brátt nær hann fluginu [...]“ (23).
Hvaða mannskilning ætlar þessi nýja Evrópa að móta, hvaða siðrænu ábyrgð
ætlar hún að axla gagnvart veröld sem hún er á góðri leið með að sölsa undir
sig?
Það er við slíkar spurningar sem Erasmus fæst, þessi hugsuður sem Stefan
Zweig leit mjög til, svo mjög reyndar að hann sagði að bók sín um hann væri
að mörgu leyti sem sjálfsævisögulegur spegill. Hann teflir Erasmus eigin-
lega fram sem málsvara sínum á ögurstundu í sögu Evrópu, eftir að nasistar
hafa tekið öll völd í Þýskalandi og þannig útrýmt þar lýðræðinu og frjálsum
skoðanaskiptum. Zweig vill reisa Erasmus úr gleymskunni – og það að þessi
baráttumaður „fyrir friði, mælskasti og málsnjallasti forsvarsmaður húman-
ismans“ skyldi á sínum tíma „bíða ósigur í baráttu sinni fyrir réttlátari og
skilningsríkari veröld anda og mennta, þau harmsögulegu örlög hans tengja
hann okkur innilegri bróðurböndum“ (7). Erasmus gerði sér glögga grein
fyrir skaðvænu valdi „ofstækis“ og „múgæsinga“ og fannst „styrjaldir vera
ósamrímanlegar siðrænt hugsandi mannkyni“ (9). Erasmus og Lúther virtust
í fyrstu eiga sameiginlegt siðbótarmarkmið, en eftir að sá síðarnefndi færist
allur í aukana og er reiðubúinn að beita hörku í baráttu sinni, verða skil á
milli þessara tveggja manna, sem hittust reyndar aldrei. Þess er vænst að
Erasmus beiti sér og reyni að brúa bil og vinna að samkomulagi, en hann
hikar, víkur sér undan, óttast að hann króist af í orrahríðinni. „Af einhverri
inngróinni sjálfstæðisnauðung vill hann vera frjáls og engum undirgefinn“
(25) – en lifa jafnframt í friðsemd með öðrum. En ofstækið lætur ekki að sér
hæða, það er harðsnúinn andstæðingur: