Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.01.2018, Blaðsíða 198

204
greinarmun á þremur gerðum hugarlíkana sem þau telja að lesendur skapi
við lestur en þau eru: aðstæðu-líkanið (e. the situational model), söguheims–
líkanið (e. the story­world model) og persónu-líkanið (e. the character model).
Vert er að taka fram að erfitt getur verið að greina á milli þessara þriggja
líkana þar sem þau skarast gjarnan mjög mikið.21
Aðstæðu–líkanið felur í sér aðstæður verksins og gerðir persóna
en einnig söguþráð þess og í hvaða röð er sagt frá atburðum frásagn-
arinnar. Líkanið mótast eftir því sem lesendur lesa meira af frásögninni.
Söguheims-líkanið inniheldur upplýsingar um bæði sögusviðið (sbr. stað-
setningu, tímann sem sagan gerist á og almennt hvernig málum er háttað)
og rökfræðireglurnar sem gilda í söguheiminum; það er að segja hvað er
mögulegt og hvað ekki. Við upphaf lesturs gera lesendur alla jafna ráð fyrir
því að söguheimurinn sem þeir lesa um sé áþekkur þeim heimi sem þeir
sjálfir lifa og hrærast í. Engu að síður segja margar frásagnir frá heimi sem
er ólíkur heiminum sem lesendur þekkja sem verður til þess að þeir þurfa
að fella nýjar upplýsingar úr frásögninni að þeim skemum sem þeir hafa
og skapa þar með og móta söguheims-líkan sem á við frásögnina sem þeir
lesa. Því ólíkari sem söguheimurinn er raunheiminum því flóknara er að
smíða söguheims-líkanið. Þessi tvö líkön, aðstæðu-líkanið og söguheims-
líkanið, eru ekki eins hagganleg og persónulíkanið. Persónulíkanið inni-
heldur allt sem við kemur persónum eins og til dæmis sjálfsmynd þeirra,
einkenni, langanir, markmið og þróun. Með öðrum orðum felur það í sér
hugmyndirnar sem lesendur gera sér af persónum. Þetta líkan byggist
gjarnan á staðalímyndum sem menn hafa um ákveðnar manngerðir. Ef til
dæmis er dregin upp mynd af gömlum karli sem gengur með staf virkjast
„gamalmenna“-staðalímyndin í kolli lesanda. Persónu-líkanið getur síðan
þróast ef lesendum eru gefnar frekari upplýsingar um persónurnar; hug-
myndir um gamla karlinn gætu til dæmis breyst ef í ljós kemur að hann
drepur fólk og étur. Aukinn skilningur á persónum sem og heiminum sem
21 Sjá sama heimild, bls. 257–260. Brýnt er að nefna að rannsókn boðmiðlunarfræð-
inganna Ricks Busselle og Helenu Bilandzics, sem hér er vitnað í, beinist að því
að skoða hvort skáldaðir textar orka öðruvísi á lesendur en aðrir textar en þau taka
meðal annars mið af ytri veruleika (e. external realism) þegar þau skrifa um hugar-
líkönin sem hér er fjallað um. Þau segja til dæmis að með hjálp hugarlíkananna
megi útskýra ferlið þegar lesandi býr til merkingu úr frásögn og sömuleiðis hversu
virkur hann er á meðan á því stendur. Samkvæmt þeim eru hugarlíkön hugrænar
formgerðir (e. cognitive structures) sem standa fyrir suma þætti ytri veruleikans. Sama
heimild, bls. 257.
Guðrún SteinþórSdóttir