Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2021, Blaðsíða 250
RANNSÓKNIR Á STAFRÆNU MÁLSAMBÝLI …
249
Rétt fyrir áreksturinn í upphafi sögu voru fjórmenningarnir á leið frá eld-
stöðinni sem tugþúsundum ára fyrr spýtti út úr sér sandinum sem umlykur
þá. Eitt stærsta öskugosið í sögu Íslands kom úr Öskju árið 1875. gosið
olli miklum fólksflutningum því að íbúar Austurlands streymdu til Vestur-
heims vegna eldfjallaöskunnar sem féll frá gosinu. Þá myndaðist Öskjuvatn
og sprengigígurinn Víti.77 Eldgos eru nokkurs konar kælibúnaður jarðar sem
færir heita kviku úr iðrum hennar upp á yfirborðið; eða svo vísað sé til ís-
lenskrar orðabókar: „útrás bergkviku úr jarðskorpunni“.78 Með þessa virkni
að leiðarljósi er freistandi að líkja eldstöðinni við möndluna í heilanum79 Í
mjög einfölduðu máli safnast áreiti upp í möndluna sem sendir það á rétta
staði í heilanum svo að unnt sé að hleypa „upp á yfirborðið“ viðeigandi við-
brögðum. Hún er því nokkurs konar „eldstöð“ ótta, reiði og áfallaminninga
og getur gosið við tiltekið áreiti. Eldstöðvar á borð við Öskju myndast þann-
ig að kvikuþróin sem er „stórt rými djúpt í jarðskorpunni […] fyllt bergkviku
[…]“80 tæmist gjarnan með sprengigosi og þá sígur fjallið saman vegna þess
að þakið yfir kvikuþrónni fellur niður. Það breytir landslaginu þannig að til
verður sigketill eða askja.81
Það sem hefur fengið að lúra óáreitt í neðri hluta heila sögupersóna og
tengist fortíð þeirra kemur smám saman upp á yfirborðið í Hálendinu. Á svip-
aðan hátt þröngva eldgos einnig fortíðinni upp á yfirborð jarðar því að æva-
fornir „[s]andarnir eru til dæmis flestir komnir innan úr jörðinni í eldgosum“
(32). Sandarnir eru komnir úr kvikuþró eldstöðvanna. Það er ekki ólíkt því
er mandlan í neðri lögum heilans hrindir af stað minningum um áföll. Sand-
arnir eru í líkingaskilningi eins og áföll úr æsku eða ótti sögupersóna sem
77 Minna má á að í kjölfar efnahagshrunsins fluttu landsmenn í auknum mæli úr landi.
78 „eldgos“, Íslensk orðabók, ritstjóri Mörður Árnason, Reykjavík: Edda útgáfa, 2007,
bls. 186.
79 Simon Baron-Cohen, The Science of Evil, new York: Basic Books, 2011, bls. 40–41.
Baron-Cohen vísar í Joseph E. LeDoux sem staðsetur möndluna miðlægt í ótta-
kerfi heilans. Sjá Joseph E. LeDoux, The Emotional Brain. The Mysterious Underp-
innings of Emotional life, London: Weidenfield, nicholsons, 1998, bls. xii. Bergljót
Soffía Kristjánsdóttir ræðir um skriðdýrsheilann í greininni „„yfrin tól / fútúr gól“.
nokkur orð um Tourette og ljóðlist“, sem birtist í Ritinu 1/2019, bls. 289–306, hér
bls. 293.
80 „kvikuþró“, Íslensk orðabók, bls. 563.
81 Myndrænt má sjá möndluna fyrir sér sem öskju (möndlulaga hvelfingu) eins og rætt
hefur verið í tengslum við hugmyndir Abrahams og Török. Þó að LeDoux hafi
varað við því að menn sæju möndluna fyrir sér sem „óttastöð“ er hugmyndin ennþá
við lýði eins og fram hefur komið og því ekki fjarri lagi að líkingin við eldstöðina sé
viðhöfð í skáldskap.