Fróðskaparrit - 01.01.1989, Page 15

TJÓÐSKAPARRØRSLA SUM SØGULIGT FYRIBRIGDI
19
ini gongđin í Noregi - men ikki í íslandi,
sum varðveitti skriftmálið.
Danskt gjørdist málið hjá kirkjuni, handl-
inum og rættinum - ella undir einum hjá
andligum og veraldligum myndugleikum.
Kortini er tað merkiligt, at eingir partar
av tí føroyska fólkinum gjørdust dansktal-
andi. Orsøkin kann einans vera tað hvassa
„arbeiðsbýtið“ millum føroyskt og danskt.
Men føroyskt var ikki bert fólksins mál í
arbeiðslívinum í bø og haga, í bjørgunum og
á sjónum. Tað bar eisini uppi eina gamla
mentan, sum var andslívið hjá tí føroyska
bónda- og almúgufólkinum. Innsavningin av
hesari traditión var seinni eitt av høvuðs-
eyðkennunum, sum vuksu burtur úr tí vakn-
andi tjóðskaparliga tilvitinum seinni.
XIII
I kjakinum um fyritreytirnar fyri framkom-
uni av einari tjóðskaparligari kenslu og
rørslu í einum etniskum bólki hevur dentur
verið lagdur á (sum nevnt í fyrra parti) upp-
lýsingarstigið hjá viðkomandi bólki. I tí før-
oyska døminum er neyvan nakar ivi um
sannleikan í hesari meting. Tað skilst heilt
greitt av keldunum, at í Føroyum var ein
long traditión fyri upplýsing og áhuga fyri
lærdómi. I miðjuni í hesari mentan stóð
Latínskúlin í Tórshavn, sum fyrstu ferð er
nevndur í 1547. Við henda stovn, sum tók
ímóti og bar áfram tíðarrørslur og andligar
streymar uttaneftir, fingu teir føroysku
embætismenninir grundútbúgving sína.
Aðrir, sum ikki hildu fram við útbúgvingini,
bóru kunnleika til lesing og skriving til
bygdirnar - so nógv, at rektarin og prósturin
Lucas Debes í bók síni frá 1673 skrivar, at
„den største part av mandfolket i landet kan
læse udi bøger“. Hin kendi norski human-
isturin Absalon Pederssøn Beyer skrivar í
1567 soleiðis um føroyingar: „Det folk, som
bor pá landet (t.e. í Føroyum) er et stilt og
sagtmodigt folk, mildt og venligt og godt til
omgængelse". Og í dagbók sínari greiðir
hann frá, hvussu virdir og umhildnir
føroyingar vóru í Noregi. Um 1614 skrivar
Peder Claussøn Friis: „Der bor rige folk i
Færøerne og forstandige og skikkelige folk,
og de som hid kommet (t.e. til Noregs) i
deres ungdoms tid, de bliver ofteste besyn-
derligste mænd og kvinder, og er altid mere
agtede end ørkenøerske og hjalder". I bók
frá 1651 skrivar Jens Lauritzsøn Wolff, at
dreingir og gentur úr Føroyum, sum komin
eru til Keypmannahavnar, eru vorðin „for-
nemste agtede og anseende folk og bestillin-
ger betroet at forestá“.
Bæði Tarnovius (1669) og Svabo (1781)
rósa føroyingum fyri góðan kunnleika til
lógina, og báðumegin ár 1800 undraðust
fremmandamenn í Føroyum (Stanley, Ma-
kenzie, Graba) á tað høga mentanarstigið
hjá føroyingum. 11844 segði ein fyrrverandi
danskur embætismaður í Føroyum á stætta-
tinginum í Roskilde, Niels Hunderup, at hin
føroyska almúgan „i ándelig henseende"
stóð hægri enn tann danska.
Tað, at Latínskúlin ikki var til í 1794, var
eitt álvarsamt afturstig fyri møguleikarnar
hjá føroyingum at fáa hægri útbúgving og
harvið føroyskar embætismenn. Tað embæt-
isveldi, sum stovnað varð stutt eftir (eftir at
løgtingið varð niðurlagt í 1816), gjørdist full-
komiliga danskt og mátti í grundini fáa eitt
aftursvar, sum bert kundi vera tjóðskapar-
ligt, ið hvussu er sum frá leið.
Útbúgving við Latínskúlan var fyritreytin
fyri tí upplýsta umhvørvi - fyri teirri „há-
mentan“, fyri at nýta orðið hjá Ernest Gell-
ner - sum vaks fram í høvuðsstaðnum eftir
um leið 1800 og fyri tí vaknandi og vaksandi