Fróðskaparrit - 01.01.1989, Side 16

20
TJÓÐSKAPARRØRSLA SUM SØGULIGT FYRIBRIGDI
áhuga fyri føroyskari mentan og føroyskum
máli, sum eyðkennir hetta umhvørvi. Eingin
ivi kann vera um, at tjóðskaparrørslan seinni
hevði røtur aftur til hetta samfelag av upp-
lýstum monnum. (Bert at nevna nakrar: Jens
Chr. Svabo, Jens Davidson, Johan Hendrik
Schrøter, Jákup Nolsøe, Jón Guðmundsson
Effersøe, H.C. Miiller). Hetta umhvørvi var
bæði føroyskt og kosmopolitiskt í senn - við
nógvum sambandi úteftir.
Lívsverkið hjá Svabo skal ikki viðgerast
her. Tó má bera til at halda, at aftur til
hansara gongur byrjanin fyri uppskriving av
føroyskari traditión og føroyskum máli.
Hann mundi vera íbirtarin av tí áhuga, sum
árini eftir 1800 kom til sjóndar í fleiri verk-
um á føroyskum - t.e. í teirri stavseting,
Svabo sjálvur hevði evnað til eftir fram-
burðinum. Tað var byrjanin til føroyskt
skriftmál. Stóran týdning hevði her eisini hitt
danska „01dskriftsselskab“, sum helt føroy-
ingum til.
Ikki minst er tann nógva kvæðauppskriv-
ingin og endurføðingin av kvæðayrkingini
tekin um vaksandi áhuga fyri tí serføroyska
- t.e. fyri føroyskum tjóðskapi. í teimum
nýggju kvæðunum hoyrast ofta tjóðskapar-
ligir streingir, sum aftur boða frá, at nýggjar
kenslur eru farnar at kvaklast. Sum ein heilt
nýggjur „kategoriskur imperativur" ljóðar
krav frá einum føroyskum studenti um, at
allir landsmenn hansara, sum eiga „hjarta í
lívinum“, eiga at læra seg at skriva føroyskt.
XIY
Hetta er tó lættari sagt enn gjørt, so leingi
einki regluskipað føroyskt skriftmál var, og
so leingi føroyskt ikki var til sum mállæru-
skipan. Tann týdningur, tað mentanarliga
umhvørvið í Havn hevði, kemur aftur til
sjóndar í tí veruleika, at haðan kom skaparin
av skriftmálinum, V.U. Hammershaimb.
Aftur at hesari bakgrund kom kennskapur
og vinskapur við danskar og íslendskar tjóð-
skaparligar mentamenn óg tíðarandin sum
heild.
Við hansara stavseting fekk alt starv við
føroyskum máli eitt heilt nýtt grundarlag og
nýggjar møguleikar. Og tá ið tað serliga var
ansurin fyri móðurmálinum, sum bant teir
tjóðskaparligu føroyingarnar saman, kann
verk hansara í hesum sambandi illa metast
ov høgt.
Tað var tó serliga í sambandi við roynd-
irnar at stovna danskar skúlar í Føroyum, at
Hammershaimb var komin alment fram. At
sjálvt grundarlagið var ónýtiligt, gjørdi allar
tær stóru upplýsingarætlanir, sum annars
lógu í uppskotinum og lógini frá 1845 („Pro-
visorisk Reglement“), til einkis. Fyri upp-
lýsingina í Føroyum var tað stórur skaði.
Tá ið skúlarnir vórðu niðurlagdir aftur í
1854, vórðu krøvini til upplýsing minkað til
„tilstrækkelig færdighed i læsning, samt for-
nøden religionskundskab". Eftir 1872-lógini
vórðu tey aftur minkað til „den nødvendige
undervisning", meðan bíðað varð eftir
kongligari fyriskipan, sum ikki kom fyrr enn
í 1912.
Soleiðis bendir alt á, at tað almenna før-
oyska upplýsingarstigið lækkaði í seinnu
helvt av 19. øld. Men samstundis vórðu
stovnaðir meira krevjandi útbúgvingar-
møguleikar: Realskúlin í Havn (1861) var
hjá nógvum gávuríkum dreingjum byrjanin
til eina hægri útbúgving uttanlands. Henda
møguleika høvdu bert heilt fáir føroyingar
havt, síðan Latínskúlin varð niðurlagdur. Frá
1870 vórðu útbúnir lærarar við Færøernes
Seminarium. Til ber at siga, at frá hesum
báðum stovnum komu undangongumenn-
inir í tjóðskaparrørsluni. Frá hesum donsku