Fróðskaparrit - 01.01.1989, Síða 17

TJÓÐSKAPARRØRSLA SUM SØGULIGT FYRIBRIGDI
21
skúlum - undirvísingarmálið var danskt, og
føroyskt var ikki til sum lærugrein - kom
tann tjóðskaparliga vekingin meira sum eitt
móttiltak enn sum ein eggjan. Eggjanin kom
meira frá donskum háskúlahugsanum, sum í
1899 tóku hold í Føroya Fólkaháskúla.
XV
Nú skal fyribils vendast eitt sindur aftur í
tíðina. Ffendingarnar í 1814, tá ið Noreg fór
frá Danmark undir Svøríkis kong, tykjast
ikki hava vakt nakran sum helst ans í Føroy-
um. Hetta man koma av, at um tað mundið
hevði leingi einki samband verið við Noreg.
Størri týdning fekk avtøka løgtingsins og
stovnsetingin av fullkomnum donskum em-
bætismannaveldi í Føroyum. Landið var nú
eitt danskt amt - stýrt av nøkrum fáum
donskum embætismonnum: amtmanni,
prósti, fúta og sorinskrivara. Markið millum
danskar „autoritetir“ og tað føroyska fólkið
var vorðið sjónskari enn fyrr.
Skipanin av politiskum stovnum í Dan-
mark frá 1830-árunum mátti bera í sær eina
danska støðu til teir etnisku minnilutarnar í
ríkinum. Tá ið stættatingini vórðu stovnað,
var eingin ivi um, at íslendingar og føroy-
ingar vóru ikki danir.
Islendingum eydnaðist at fáa altingið
endurreist - nú sum ráðgevandi stættating
fyri Island - í 1843, men ikki varð gjørt eftir
føroyskum umsóknum um ein stovn „lig det
gamle lagting". Tað eydnaðist eisini íslend-
ingum at verða hildnir uttan fyri grundlóg-
ina, men hon varð (í 1850) sett í gildi fyri
Føroyar, sum harvið gjørdust ein partur av
teirri donsku politisku skipanini - við tí end-
urreista iøgtinginum (1852) sum ráðgevandi
amtsráði.
Kortini mátti luttøka í politiskum lívi - í
løgtingsvalum og ríkisdagsvalum - skapa
nýggjar samskiftismøguleikar - og ið hvussu
er tey fyrstu árini, meðan Niels Winther var
hin fremsti føroyski politikarin, tykist før-
oyskur politikkur at hava staðið millum før-
oyskt og danskt.
Niels Winther var fyrst og fremst demo-
kratur - og í stríði við tær politisku leivdirnar
frá einaveldinum. Men í sínari „Færøernes
Oldtidshistorie11 (1857-75) avdúkar hann -
sum annars helst ongantíð í politiska virk-
semi sínum setti fram tjóðskaparlig krøv, t.d.
um móðurmálsins rætt - at aftanfyri lógu
eisini tjóðskaparligar kenslur.
I innganginum til verkið sigur hann, at
ætlanin við tí er, gjøgnum útbreiðslu av
kunnleika til hendingar í fortíðini, at vekja
„en national bevidsthed“ millum føroyingar,
tí bert harvið verða teir førir fyri at „bryde
det ág, hvorunder de kun alt for længe havde
sukket.“
XVI
Sum nevnt í fyrra parti hevur framkoman av
føroyskari tjóðskaparkenslu og -rørslu í ein-
um útlagnum føroyskum bólki (diaspora-
bólki) í Keypmannahavn somu fyritreytir og
umstøður sum framkoman av nationalism-
uni hjá so nógvum tjóðum. Fremmanda-
kenslan („Fremdheitserlebnis“) hjá før-
oyskum studentum í Keypmannahavn er at
finna bæði í 17. og 18. øld (t.d. Tarnovius og
Svabo). í 1870-árunum vóru tó aðrar fyri-
treytir: tann andliga bakgrundin í Føroyum,
tað nýggja føroyska samfelagið, luttøka í
politiskum lívi, ávirkan av íslendskari,
danskari og norskari nationalismu, grundt-
vigianismu, skandinavismu og alment-
europeiskum seinromantikki; seinni er eisini
at finna ávirkan frá europeiskari radikal-
ismu. Tær føroysku samkomurnar, sum nú
byrjaðu (tann fyrsta í 1876), og sum vórðu