Andvari - 01.07.1962, Blaðsíða 114

224
ÓLAl'Ull JÓNSSON
ANDVAM
enda þrátt fyrir fyrri bókmenntaferil hans;
en hvaS sem því líður er fljótsagt að Næt-
urgestir virðist með öllu forkastanlegt
verk og raunar eitthvert hið lakasta sem
hér hefur birzt nú um skeið undir yfir-
skini alvarlegra bókmennta. Fær maður
með engu móti varizt furðu, að höfundur
í stöðu Sigurðar skuli svo sneyddur sjálfs-
gagnrýni að láta þvílíkt verk frá sér fara.
Það má ef til vill segja Næturgestum
til lofs að sagan er ekki ólipurlega byggð;
í tíma og rúmi er henni markaður ein-
faldur bás, og sagan er síðan rakin blá-
þráðalaust. Sjálft söguefnið er ekki ný-
stárlegt: ungur maður, Sveinn, brýzt að
heiman úr fásinni og þrælkun í afdalnum
og niður til þorpsins á ströndinni. Þar
kynnist hann svolítilli mannlífsmynd:
ástinni, valdinu, syndinni, vizkunni, en
flest fer honum í handaskolum, það líf
sem lifað er umhverfis hann er honum
lirollvekja og viðbjóður, hið góða sem
hann kynnist fordjarfast allt og ferst, en
sjálfur er hann ekki maður til uppreisn-
ar; að lokum drukknar hann meira eða
minna sjálfviljugur, flekaður til glæpa-
verks af húsbónda sínum, auðkóngi þorps-
ins. Vel má vera að af þessum efnivið
eða áþekkum hefði mátt gera minnilegan
skáldskap, harmsögu gædda ríku táknlegu
gildi; og svo virðist sem eitthvað þvílíkt
hafi vakað fyrir höfundi. Hinn ungi mað-
ur hans er „í leit“ að einhverju svo sem
altítt er í skáldsögum, og leitin sú á trú-
lega að vera uppistaða sögunnar. En Sig-
urði mistekst frá upphafi að gera leit
Sveins að ,,mennsku“ trúlega eða gæða
piltinn sjálfan lífi. Sveinn er viljalaus og
þreklítill, hann berst fyrir þeirri golu sem
blæs hverju sinni, en höfundi tekst aldrei
að gera veiklyndi hans skiljanlegt, hvað
þá að vekja samúð lesenda eða áhuga á
persónunni, söguhetja hans er ekki gædd
neinu því lífsgildi sem geri hana nákomna
lesanda. Sama er að segja af sögusviðinu.
Því má að vísu finna stað í sögunni að
hún gerist nokkrum árum fyrir heims-
styrjöldina síðari, en engu að síður er hún
sérkennilega tímalaus, og félagslegur
skilningur höfundar virðist nánast til-
lærður af skáldsögulestri. Þorpið í Nætur-
gestum er sem skuggamynd af öðrum
þorpum í verkum annarra höfunda: prett-
vís fjárglæframaður í hásæti, trúarofstæk-
isfólk, kúgaður verkalýður, vitringur í
skúr. Ilvergi örlar á lifandi veruleik í
allri þessari lýsingu frekar en í mannlýs-
ingum sögunnar, allt er dauður bókstafur.
Vanmáttur höfundar kemur kannski
berlegast í ljós af viÖhorfi hans við sögu-
fólki sínu og sjálfum stílsmáta hans.
Sveinn er þungamiðja sögunnar og aðal-
viðfangsefni, en honum — og öðru
sögufólki — er ævinlega lýst að utan,
með orðum höfundar sjálfs; hann talar
um það, skapar það ekki. Það verður
andkannalegur munur á persónunum
eins og þær koma fyrir í sögunni sjálfri
og þeim skilningi sem höfundur virðist
skilja eða vilja skilja þær. Aður var vikið
að því að lífsvandi Sveins verður lesanda
aldrei skiljanlegur, og persónan fer þar
með öll í handaskolum, söguna af upp-
runa hans í dalnum skortir alla tragiska
dýpt og verður engin skýring á síðari
ferli hans, sakleysi hans verður ekki ann-
að en hvimleiður sauöarháttur. Sama
gildir um aðrar þær persónur sem höf-
undi virðast hjartfólgnastar, Jón cinstæð-
ing, Gest, stúlkuna Ástu. Þess er allvíða
getið í bókinni að viÖræður sögufólks séu
háfleygar, heimspekilegar, áhrifamiklar,
lærdómsríkar, en lesanda sögunnar koma
þessar yfirlýsingar höfundar furðu spánskt
fyrir. Hæfileiki hans til að rita sarntöl
virðist einmitt sérlega takmarkaður, og
orðræður persónanna verða sízt til að
skýra þær eða glöggva, þær eru einatt
skrifborðsspeki af yfirborðslegasta tagi og
koma illa heim við persónurnar að öðru