Andvari - 01.07.1962, Blaðsíða 47

ANDVAIU
SKÓLAKHRFI OG ÞJÓÐFÉLAG
157
með öllu lausir við einmitt þau tvö vanda-
mál, sem skólakerfum annarra lýðræðis-
landa veitist erfiðast að leysa. Ilversu
mjög scm íslenzkt þjóðfélag kann í dag
að vera greint í stéttir eftir atvinnu og
efnahag, geta allar þessar stéttir enn tal-
azt við fyrirhafnarlaust; þær standa enn
allar á sama menningargrunni. Idér kem-
ur það einnig í góðar þarfir — enda eru
hinar sögulegu forsendur þær sörnu — að
skólar landsins eru svo ungir, sem raun er
á. Að einu skólastiginu undanteknu eru
þeir tiltölulega óháðir gömlum þjóðfélags-
hefðum, því að þeir hafa aldrei verið
séreign neinnar stéttar. Hér ber því allt
að sama brunni: ef við kærum okkur um,
getum við byltingalaust haldið í, eða að
minnsta kosti reynt að halda í, þau sér-
kenni íslenzkrar menningar, sem mest
er um vert.
Eg sagði áðan, að hér væri engin
menningarleg yfirstétt og engin algjör-
lega vankunnandi lágstétt. Þótt ég telji
þctta sannindi, þarf ef til vill að draga
örlítið úr báðum þessum fullyrðingum.
Embættismannastéttin á Islandi var auð-
vitað lengi yfirstétt í menningarlegum
efnum ekki síður en öðrum. Sérstökum
skóla var falið það hlutverk, að sjá land-
inu fyrir mönnum í þessa stétt, og það
var skólagangan, sem skildi rnilli emb-
ættismanna og annarra landsmanna, ef
á annað borð var um nokkurn verulegan
aðskilnað að ræða. Þessi embættismanna-
skóli og þeir skólar, er síðar hafa verið
skapaðir í hans mynd, cru nú eina stigið
í skólakerfi okkar, sem á sér nokkra telj-
andi sögu eða nokkra hefð. Nú er sú
stétt, sem þessir skólar voru ætlaðir, hætt
að gegna því mikla hlutverki í þjóðfélag-
inu, sem hún áður gegndi. En skólarnir
standa eftir, sem talandi dæmi um hið
lífræna samband milli skólakerfis og þjóð-
félags. Því að mig grunar, að menntaskól-
arnir — þrátt fyrir dýrmæta kosti, sem
enginn myndi vilja sjá á bak —- séu
úreltustu skólarnir í skólakerfi okkar. Eí
sá grunur minn er réttur, liggja til þess
augljós söguleg rök.
Ur hinni fullyrðingunni, að hér sé
engin algjörlega vankunnandi lágstétt,
þarf í raun réttri ekki að draga; slík stétt
er enn ekki til. En við megum eiga von
á því, að hún verði til; þjóðfélagsþróunin
virðist stefna í þá átt. Reykjavík er að
verða, eða er máski þegar orðin, iðnaðar-
stórborg, þótt lítil sé. Því að það er ekki
höfðatalan, sem greinir milli stórhorgar
og smábæjar, heldur fyrst og fremst þjóð-
félagshættirnir. En iðnaðarborg án hálf-
menntaðrar eða ómenntaðrar lágstéttar er
óþekkt fyrirbæri, að minnsta kosti í þeim
hluta veraldar, sem við drögum dám af.
Slík stétt, læs, að vísu, vegna skólaskyldu,
en bóklaus og án andlegra hugðarefna,
yrði ókærkomin nýlunda í íslenzku þjóð-
lífi. Ég veit ekki hvort það er of mikil
bjartsýni að gera sér vonir um, að koma
megi í veg fyrir myndun slíkrar stéttar.
En ég er sannfærður um, að sé það hægt,
er það með því móti einu, að stuðla af
alefli að því, að allir landsmenn hafi sem
allra mest af þeirri sameiginlegu reynslu,
sem liggur til grundvallar sameiginlegri
menningu. Og ég endurtek það enn, að
slíka reynslu er nú hvergi að fá nema í
skólunum.
Nú vona ég fastlcga, að enginn ætlist
til þess af mér, að ég dragi hér upp sam-
fellda mynd af hcntugu skólakcrfi fyrir
það þjóðfélag, sem ég hefi reynt að lýsa
að einum þræði. Slíkt væri mér vissulega
ofvaxið, jafnvel þótt hugmyndir mínar
um þetta efni væru margfalt betur grund-
vallaðar en raun er á og margfalt betur úr
þeim unnið. Ég ætla því að láta mér
nægja, að ræða lítillega um það, sem
mér virðist hljóta að vera meginkjarni
slíks kerfis.