Andvari - 01.07.1962, Blaðsíða 94

204
SVERRIR KRISI'JÁNSSON
ANDVARI
í annan stað ræðir réttarbótin um þá menn, sem eiga minna fé en 5 lnindr-
aða, en eru búlausir og óvistráðnir. Þeir „skulu búðarmenn heita eðr sjómenn“.
Þeim er skylt að selja konungi eða bans umboðsmanni allt sem þeir hafa til
sölu af þarfindum, ef bonum leikur bugur á, en „ella skulu þeir bændum þjóna
ef með þurfa“.
Það er auðsætt af fyrirmælum þessarar réttarbótar frá miðri 14. öld, að
upp eru að rísa í íslenzku þjóðfélagi vinnustéttir, sem standa utan við þann
framleiðsluhátt, er markast af bónda og vistráðnu hjúi. Þetta eru lausamenn,
sem fara með varning um sveitir, okkar fyrstu innlendu kaupmenn, og sjómenn,
sem einnig eiga verzlun við umboðsmann konungs. Þessir menn eiga sér nokkuð
sjálfræði í hinu arfhelga íslenzka bændaþjóðfélagi, standa sumpart utan vé-
banda þess. Þetta er frjálst verstöðvafólk og lýtur ekki þeim húsaga, er griðmenn
urðu að hlíta. Ur skauti þessara stétta gat sprottið borgaralegt þjóðfélag, ef
önnur skilyrði voru fyrir hendi, upp úr verstöðvunum gátu risið þorp og
bæir, ný félagsleg verkaskipting. En svo varð ekki. Bæði konungur og hið íslenzka
löggjafarvald lögðust á eitt um að ekki risu bæja- eða þorpabyggðir með óvist-
ráðnu fólki við sjávarsíðuna. Árið 1480 bannar konungur vetursetu í landinu
útlendingum, sem tæli hjú frá bændum, svo að þeir fá ekki byggt og setið
jarðir sínar. Píningsdómur 1490 endurtekur þetta bann og herðir á ákvæðum
réttarbótarinnar frá 1350: engir mega vera búðsetumenn, nema þeir eigi búfé
til að fæða sig við; þótt eign þeirra nemi 3 hundruðum eða meiru, eru þeir
skyldir til vinnu hjá bændum, svo vel konur sem karlar, en þeir sem ekki vilja
vinna svo skulu sviptir afla sínum og verður honum skipt milli umboðsmanns
konungs og bænda sveitarinnar.
Næstu aldir var Píningsdómur oftlega samþykktur og í hann vitnað, er
íslenzk löggjöf þurfti að skipta sér af búðsetumönnum og launamönnum. En
það urðu aldrei til borgir á íslandi, þar sem þetta fólk befði getað lifað af hand-
björg sinni. Þegar verzlunareinokunin lagði sína köldu og dauðu hönd á ísland
brást með öllu sú von að borgir eða bæir gætu risið upp í landinu. Lausamenn
og sjómenn og það fólk sem flosnaði upp í bændaþjóðfélaginu urðu flakkarar
og förumenn, sem ráfuðu um sveitirnar eða milli héraða. Oft á hverri öld eru
gefnar út nýjar tilskipanir og lagasamþykktir gegn lausamönnunum, jafnan er
reynt að kúga þá í vistir. Rétt fyrir miðja 18. öld er lausamönnum skylt að eiga
10 hundraða eign til tíundar virt, og loks er með tilskipun 19. febrúar 1783
öllurn bannað aS vera í lausamennsku. Þetta gerðist þremur árum áður en til-
skipun um „fríheit kaupstaðanna á íslandi" var gefin út, en það var upphaf
að miklum aldaskiptum í sögu íslenzku þjóðarinnar.