Andvari - 01.01.1978, Page 40

38
JÁTVARÐUR JÖKULL JÚLÍUSSON
ANDVARI
menn og aðra embættismenn. En að
baki þeim hverfa hinir í dimmuna,
hverfa í myrkur fortíðarinnar. Þar hvíl-
ir hulan yfir almúganum.
Bændalýðurinn, leiguliðarnir, konur
þeirra og börn. Allt er þetta meira og
minna nafnlaus lýður hverja öldina af
annarri. Vinnumennirnir, vinnukonurn-
ar, sveitarölmusufólkið og förufólkið
nafnlaust ennþá frekar en búendurnir.
Þessar stéttir voru mikill meiripartur
þjóðarinnar og lifðu í landinu kynslóð
frarn af kynslóð, fæddust, uxu upp, lifðu
og störfuðu, juku kyn sitt, eltust, hrörn-
uðu og dóu og hurfu með öllu í rnóðu
tímans nafnlausar og gleymdar. Við vit-
um bara, að þær eru forfeður okkar og
að þær lifa enn í okkur og áfram í af-
komendum okkar.
Loks kom þar í þróun hins upplýsta
einveldis, að jafnvel hér norður við hið
fjarsta haf komst á dagskrá að kasta
nú einu sinni tölu á alrnúga landsins.
Stjórnardeildir Danakonungs gerðu út
tvo menntuðustu og færustu menn úr
hópi Islendinga, sem þá voru uppi. Þeir
áttu að kanna landshagi og þjóðlíf á
þessu fjarlæga skattlandi konungs, ís-
landi. Þetta voru þeir Árni Magnússon
og Páll Vídalín, svo sem frægt er orðið.
Einn meðal margra þátta í rannsókn-
um þeirra var manntalið 1703. Hér var
það miðað við nóttina fyrir páslca, þann
27. dag Martii mánaðar Anno Domini
1703. Það er aðeins einn smáangi af
þessu allsherjarmanntali, sem fyrirhugað
er að forvitnast um, skoða sem nánast
og freista þess að lesa út úr því margs
konar fróðleik um mannlífið eins og
það var, þegar þessi allra fyrsti gluggi
opnast í átt til hinna horfnu alda.
Það vill svo merkilega til um mína
sveit, Reykhólasveit, að þar eru tíndar
til nákvæmar upplýsingar um heilsu-
far, stéttaskipun, fjölskylduskipan, bú-
setu og aldur. Þarna er samankominn
mikill efniviður úr að vinna og hin
skýrasta þjóðlífsmynd. Höfundi er efn-
ið hugleikið. Ef fróðleiksþorsta ein-
hverra fleiri yrði svalað með þeirri inn-
sýn í hið liðna, sem hér verður að fá, þá
væri vissan um það allnokkur umbun.
Varla fengist nokkurn tíma úr því
skorið, hversu mikið sem reynt væri að
rannsaka málið, hvort þjóðlífsmynztrið,
sem læsilegt er í Reykhólasveit, var frá-
brugðið heildarmyndinni, sem þá gat að
líta af þjóðlífinu á íslandi. Fjölmargt
bendir til, að skýrsla teljaranna og
hreppstjóranna í Reykhólasveit hafi
verið miklu skýrari í mörgum greinum
en samsvarandi skýrslur í öðrum sveit-
um. Þess vegna fæst aldrei úr því skorið,
hvernig hefir verið umhorfs í sumum
sveitum öðrum.
Fyrst er þess að geta, að hreppsbúar
voru taldir 282. Heimilisfastir voru 245,
en heimilislaust ölmusufólk var 37 tals-
ins eftir skýrslunnar kaldranalegu upp-
lýsingum. Við „húsgangsmanna saman-
skrif“ fundust í sveitinni þess utan þrjár
persónur, sem seinna verður getið bet-
ur.
Næst er að geta jarðnæðisins. í sveit-
inni voru 27 fullgildar jarðir og 4 byggð-
ar hjáleigur, þrjár þeirra á höfuðbólinu
Reykhólum: Austurgarðar, Runkhús og
Grund. Fjórða hjáleigan tilheyrði prest-
setrinu á Stað, nefnilega Brandsstaðir.
Þá hefir vantað tvær hjáleigur, sem síð-
ar voru lengi í byggð, nefnilega Fjósa-
kot á Reykhólum og Laugaland við
Þorskafjörð, sem var önnur hjáleiga frá
Stað, en seinna varð sjálfstætt ábýli. Þá
var þríbýli á einni jörð, Höllustöðum, en
tvíbýli á annarri, Skerðingsstöðum. Ábú-
endur í sveitinni hafa því verið 34 að
öllu samantöldu. Þarnæst er að hyggja